Osady w Królestwie Polskim

Osady w Królestwie Polskim – kategoria osiedli o charakterze miejskim, do której najczęściej zaliczano miasta pozbawione praw miejskich (przed 1869 r. – oddolnie, z inicjatywy mieszkańców lub dziedziców, a od 1869 r. – odgórnie, przez zaborcze władze rosyjskie), rzadziej zurbanizowane osiedla wiejskie. Osady, mimo że nie posiadały praw miejskich, podobnie jak miasteczka galicyjskie i kresowe pełniły funkcje lokalnych ośrodków handlowych i drobnego rzemiosła dla otaczających ich wsi. Osady miejskie były od 1864 poddane mocy obowiązującej ukazu z dnia 19 lutego 1864 r. „o urządzeniu gmin wiejskich”. Miano osady, mimo że nie dawało żadnych dodatkowych praw, pozwalało lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi o tradycyjnie wiejskiej przeszłości, o czym nadal świadczą przydawki stanowiące integralne części nazw niektórych dawnych miast/osad (np. Gorzków-Osada, Komarów-Osada czy Kuczbork-Osada)^[1]. Maksymalnie było jednocześnie w Królestwie Polskim 359 osad (w latach 1910–1915).

Osady utworzone przed 1869

W latach 1815–1869 na terenie Kongresówki istniało 16 osad, utworzonych przeważnie ze zdegradowanych miast^[1].

Herb	Osada	Powiat	Gubernia	Rok utworzenia	Status od 1867	Status obecnie
	Błędów	grójecki	warszawska		osada w gminie Błędów	wieś
	Czerwin	ostrołęcki	łomżyńska		osada w gminie Czerwin	wieś
	Goworowo	ostrołęcki	łomżyńska		osada w gminie Goworowo	wieś
	Irena	nowoaleksandryjski	lubelska	1854	osada w gminie Iwanowskie Sioło[2]	część miasta Dęblin (od 1944)
	Jabłonka	mazowiecki	łomżyńska	1825[3]	osada w gminie Jabłonka[4]	wieś
	Jedwabne	kolneński	łomżyńska	1827[3]	osada w gminie Jedwabne	miasto (od 1927-10-31)
	Kibarty	wyłkowyski	suwalska	1856	osada stanowiąca gminę[5]	miasto (od 1919), Litwa
	Komarówka	radzyński	siedlecka	1822[6]	osada w gminie Żelizna	wieś
	Osjaków	wieluński	kaliska	1793[3]	osada w gminie Radoszewice	miasto (od 2024-01-01)
	Ryki	garwoliński	siedlecka	1787–1803, 1833[7][3]	osada w gminie Ryki	miasto (od 1957-01-01)
	Siedliszcze	chełmski	lubelska	1821[8]	osada w gminie Siedliszcze	miasto (od 2016-01-01)
	Sobienie-Jeziory	garwoliński	siedlecka		osada w gminie Sobienie Jeziory	wieś
	Sosnowica	włodawski	siedlecka	1822[9]	osada w gminie Turno	wieś
	Świerże	chełmski	lubelska	1822[10]	osada w gminie Świerże	wieś
	Zaręby Kościelne	ostrowski	łomżyńska		osada w gminie Zaręby Kościelne	wieś
	Zieluń	mławski	płocka		osada w gminie Zieluń	wieś

Osady utworzone w następstwie reformy miejskiej 1869–1870

Największa liczba osad w Królestwie Polskim została utworzona ukazem najwyższym z dnia 13 lipca 1869 r.^[11] Postanowieniami Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim w latach 1869–1870 z ogólnej liczby 452 miast 336 odebrano prawa miejskie i zaliczono do osad, włączając do istniejących gmin wiejskich lub tworząc z nich osobne osady stanowiące gminy.

Masowa zamiana miast na osady w Królestwie Polskim była procesem administracyjnym i politycznym, polegającym na degradacji statusu wielu miast do osad miejskich. Zjawisko to dotyczyło przede wszystkim niewielkich ośrodków miejskich i miało szerokie konsekwencje społeczne, gospodarcze oraz polityczne. W XIX wieku Królestwo Polskie pozostawało pod kontrolą Imperium Rosyjskiego, które realizowało politykę centralizacji administracyjnej i rusyfikacji. Władze carskie dążyły do ograniczenia autonomii lokalnej, szczególnie w miastach, które mogły stanowić ośrodki oporu wobec polityki zaborczej. Proces dotknął głównie małe miasta i miasteczka, które ze względu na swoją wielkość i ograniczone znaczenie gospodarcze były podatne na degradację statusu. Władze rosyjskie formalnie tłumaczyły te działania względami administracyjnymi i ekonomicznymi, takimi jak spadek liczby ludności czy ograniczona rola miasta w handlu i zarządzaniu, co w dużej mierze miało uzasadnienie. W praktyce jednak polityka ta służyła także zwiększeniu kontroli nad lokalną administracją oraz integracji Królestwa Polskiego w strukturę imperium. Degradacja statusu z miasta na osadę miejską skutkowała ograniczeniem praw samorządowych, spadkiem znaczenia w życiu publicznym oraz zahamowaniem rozwoju infrastruktury i handlu. Małe miasta, które utraciły prawa miejskie, często doświadczyły regresu gospodarczego oraz marginalizacji w systemie administracyjnym. Zamiana miast na osady była elementem szeroko zakrojonej polityki rusyfikacyjnej i centralistycznej Imperium Rosyjskiego. Miała ona na celu podporządkowanie Królestwa Polskiego strukturze administracyjnej imperium, a także ograniczenie autonomii lokalnej. Proces ten pozostawił trwały ślad w historii urbanistyki i administracji polskiej XIX wieku^[12].

Należy tu jednak dodać, że bezrefleksyjne łączenie utraty praw miejskich przez miejscowości w 1870 roku z represjami za udział w powstaniu styczniowym (co często jest powtarzane) jest w dużej mierze symplifikacją i spłyceniem historycznych zależności. Zjawisko to zostało dogłębnie opisane przez m.in. M. Nietykszę^[13], M. Dymitrowa^[14] i W. Cabana^[15]. Jak wskazuje Maria Nietyksza, uzdrowienie struktury miejskiej Królestwa Polskiego było niewątpliwie konieczne, a tendencja do zamiany małych, zagrożonych gospodarczo miasteczek na wsie pojawiła się już pod koniec I Rzeczypospolitej. Podobne działania prowadziły również władze austriackie i pruskie. Już w pięćdziesięcioleciu poprzedzającym reformę z lat 1869–1870, w ramach autonomicznych władz Królestwa, obowiązywało postanowienie namiestnika, którego artykuł 7 wprowadzał zasadę, że w przypadku braku funduszy miejskich na utrzymanie burmistrza miasta, miejscowości te mogły zachować prawa miejskie pod warunkiem, że właściciele miasta lub sami mieszkańcy zapewnili odpowiednie środki finansowe na ten cel. Wnioski oddolne o zamianę małych miast na wsie lub osady miejskie napływały z coraz większym natężeniem. Komitet Urządzający, powołany do opracowania reformy, działał indywidualnie i według ściśle przyjętych kryteriów, takich jak liczba mieszkańców (mniej niż 3000) oraz wartość ubezpieczeniowa budynków (niższa niż 100 000 rubli). Kryteria te były jednak ciągle dyskutowane, uzupełniane i dopasowywane do realiów — na przykład, stosując rygorystycznie kryterium ludnościowe, należałoby zdegradować również takie miasta jak Chełm, Ostrołęka, Mariampol, Nowy Dwór, Skierniewice, Sandomierz czy Krasnystaw. Komitet uwzględniał także indywidualne wnioski mieszkańców — przykładowo, pozostawił przy prawach miejskich Błaszki, które były pierwotnie przewidziane do degradacji, a jednocześnie zgodził się na degradację Tarnogrodu (siódmego miasta Królestwa pod względem liczby mieszkańców), który zgodnie z planami reformy miał zachować prawa miejskie. Cały proces trwał niespełna dwa lata^[13].

Mimo podjętych starań, reforma miejska została przyjęta jako posunięcie represyjne^[7]. Niewątpliwie wpłynęło na to to, że przeprowadziły ją władzę carskie w okresie popowstaniowych prześladowań oraz ostatecznej likwidacji prawnej odrębności Królestwa Polskiego. Nie ulega jednak wątpliwości, że założenia reformy i sposób jej realizacji dawały realne podstawy do takiej właśnie społecznej oceny. Przedstawiciele rosyjskiej administracji byli tego świadomi, dlatego reforma była wprowadzana stopniowo w trakcie 1870 roku, po kilka guberni naraz. Miało to na celu złagodzenie niekorzystnych dla władz nastrojów i ograniczenie spodziewanych negatywnych reakcji na reformę^[13]. Wątek represyjny jest do dziś powielany przez niektóre środowiska i podtrzymywany, ponieważ sprzyja współczesnym celom politycznym. Na przykład w pierwszych miesiącach 2023 roku na polu umiastowiania Polski dominował program szerokiego zasięgu, wylansowany przez rząd, a mający na celu wygenerowanie jak największej liczby miast w trybie szybkiej ścieżki^[16]. Premier Mateusz Morawiecki, w związku z 160. rocznicą powstania styczniowego, wystąpił – za pośrednictwem wojewodów – z inicjatywą przywrócenia praw miejskich miejscowościom, które je utraciły w 1870 roku ukazem carskim z 1869 za udział w powstaniu. Inwazja Rosji na Ukrainę i antyrosyjskie sentymenty niewątpliwie przyczyniły się do aktualizacji kwestii odwrócenia rosyjskiego prawa zaborczego^[17][18]. Jednak naukowcy ostrzegają przed pochopnymi działaniami podejmowanymi pod wpływem emocji oraz nierzetelnym rozpoznaniem historycznych wydarzeń.

Kiedyś mówiło się, że był to wynik represji po powstaniu styczniowym. Nie wypadało inaczej. Ale w rzeczywistości zespół reformy administracyjnej Królestwa Polskiego postanowił rozwiązać problem miast, które nimi nie były […] Każdy magnat chciał mieć nie tylko wsie, ale i miasta, żeby się chwalić przed drugim. Podupadły one z końcem I Rzeczpospolitej. W połowie XIX w. w 70% ich ludność stanowili rolnicy. Większość miast nie była w stanie utrzymać burmistrza i car je od tego wybawił. […] Teraz też się mówi, że władze carskie zabierały prawa miejskie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym lub pomoc powstańcom. Powtarzają to zwłaszcza politycy PiS, zachęcając do podejmowania starań o ich odzyskanie w ramach sprawiedliwości dziejowej.

Wiesław Caban, historyk zajmujący się okresem powstania styczniowego, Janusz Kędracki, Gazeta Wyborcza^[15]

Miasta zamienione masowo na osady na skutek reformy uporządkowane są według daty degradacji (według daty wydania postanowienia, następnie według kolejności w postanowieniach), zachowując oryginalną pisownię (tak jak w odpowiednich postanowieniach).

Lp	Herb	Miasto	Powiat	Gubernia	Ludność 1869[19]	Ludność 1897[20]	Ludność 1911[21]	Status tuż po zmianie	Status obecny
1		Wierzbica	radomski	radomska	1671	1429	2281	osada stanowiąca gminę[22]	wieś
2		Wyśmierzyce	radomski	radomska	1287	1454	1518	osada w gminie Radzanów[22]	miasto (od 1922-07-01)
3		Wolanów	radomski	radomska	375	491	289	osada w gminie Wolanów[22]	wieś
4		Jedlińsk	radomski	radomska	911	1361	2139	osada w gminie Jedlińsk[22]	wieś
5		Skaryszew	radomski	radomska	1312	1756	2884	osada w gminie Skaryszew[22]	miasto (od 1922-07-01)
6		Jastrzemb	radomski	radomska	517	623	1219	osada w gminie Rogów[22]	miasto (od 2023-01-01)
7		Przytyk	radomski	radomska	1441	1802	4288	osada w gminie Przytyk[22]	miasto (od 2024-01-01)
8		Białobrzegi	radomski	radomska	1292	2307	5624	osada w gminie Białobrzegi[22]	miasto (od 1958-01-01)
9		Iłża	iłżecki	radomska	2843	4230	5910	osada stanowiąca gminę[22]	miasto (od 1925-04-01)
10		Solec	iłżecki	radomska	3622	2614	4808	osada stanowiąca gminę[22]	miasto (od 2021-01-01)
11		Wąchock	iłżecki	radomska	1229	2128	3347	osada w gminie Wielka Wieś[22]	miasto (od 1994-01-01)
12		Wierzbnik	iłżecki	radomska	613	1787	2606	osada w gminie Wierzbnik[22]	część m. Starachowice (od 1939-04-01; miasto 1919–1939)
13		Grabowiec	iłżecki	radomska	494	591	637	osada w gminie Rzeczniew[22]	wieś
14		Kazanów	iłżecki	radomska	1036	1335	1241	osada w gminie Miechów[22]	miasto (od 2025-01-01)
15		Lipsko	iłżecki	radomska	1862	2443	2947	osada w gminie Lipsko[22]	miasto (od 1958-01-01)
16		Tarłów	iłżecki	radomska	1571	1924	3248	osada w gminie Ciszyca[22]	wieś
17		Ciepielów	iłżecki	radomska	694	961	1815	osada w gminie Ciepielów[22]	miasto (od 2024-01-01)
18		Sienno	iłżecki	radomska	1317	1938	3725	osada w gminie Sienno[22]	miasto (od 2024-01-01)
19		Zwoleń	kozienicki	radomska	3573	6011	6252	osada stanowiąca gminę[23]	miasto (od 1925-04-01)
20		Gniewoszew	kozienicki	radomska	800	1078	2241	osada stanowiąca gminę[23]	wieś
21		Granica	kozienicki	radomska	1400	1553	2904	osada stanowiąca gminę[23]	część wsi Gniewoszów (od 1965)
22		Głowaczew	kozienicki	radomska	1192	1801	2258	osada w gminie Marjampol[23]	miasto (od 2024-01-01)
23		Magnuszew	kozienicki	radomska	1185	1632	1570	osada w gminie Trzebień[23]	miasto (od 2024-01-01)
24		Ryczywół	kozienicki	radomska	1126	1087	1813	osada w gminie Świerże Górne[23]	wieś
25		Sieciechów	kozienicki	radomska	801	983	1091	osada w gminie Sieciechów[23]	wieś
26		Janowiec	kozienicki	radomska	1014	1185	1430	osada w gminie Oblassy[23]	wieś
27		Radoszyce	konecki	radomska	2786	3549	5035	osada stanowiąca gminę[23]	miasto (od 2018-01-01)
28		Gowarczew	konecki	radomska	1436	1528	2701	osada w gminie Gowarczew[23]	miasto (od 2024-01-01)
29		Waśniów	opatowski	radomska	361	570	980	osada w gminie Waśniów[23]	wieś
30		Gliniany	opatowski	radomska	367	600	977	osada w gminie Julianów[23]	wieś
31		Kunów	opatowski	radomska	1186	1481	2073	osada w gminie Kunów[23]	miasto (od 1990-01-01)
32		Łagów	opatowski	radomska	1886	2440	3606	osada w gminie Łagów[23]	miasto (od 2018-01-01)
33		Lasocin	opatowski	radomska	672	797	724	osada w gminie Lasocin[23]	wieś
34		Słupia Nowa	opatowski	radomska	854	1674	2052	osada w gminie Słupia[23]	miasto (od 2019-01-01)
35		Ćmielów	opatowski	radomska	1394	1940	2315	osada w gminie Ćmielów[23]	miasto (od 1962-07-18)
36		Raków	opatowski	radomska	1916	2090	3134	osada w gminie Rembów[23]	wieś
37		Ożarów	opatowski	radomska	2260	3339	5170	osada w gminie Ożarów[23]	miasto (od 1988-01-01)
38		Denków	opatowski	radomska	706	1196	1193	osada w gminie Czenstocice[23]	część m. Ostrowiec Św. (od 1954)
39		Iwaniska	opatowski	radomska	1834	2406	3641	osada w gminie Iwaniska[23]	miasto (od 2022-01-01)
40		Przysucha	opoczyński	radomska	2561	2903	3892	osada w gminie Przysucha[23]	miasto (od 1958-01-01)
41		Drzewica	opoczyński	radomska	863	1361	2393	osada w gminie Drzewica[23]	miasto (od 1987-01-01)
42		Klwów	opoczyński	radomska	1010	1075	2288	osada w gminie Klwów[23]	wieś
43		Żarnów	opoczyński	radomska	1157	2035	3740	osada w gminie Topolice[23]	miasto (od 2024-01-01)
44		Odrzywół	opoczyński	radomska	757	1033	1507	osada w gminie Ossa[23]	miasto (od 2024-01-01)
45		Gelniów	opoczyński	radomska	623	840	1366	osada w gminie Geździków[23]	miasto (od 2024-01-01)
46		Skrzynno	opoczyński	radomska	480	544	703	osada w gminie Skrzynsko[23]	wieś
47		Białaczew	opoczyński	radomska	1020	1239	2102	osada w gminie Białaczew[23]	miasto (od 2024-01-01)
48		Koprzywnica	sandomierski	radomska	1269	2152	3476	osada w gminie Koprzywnica[23]	miasto (od 2001-01-01)
49		Bogorja	sandomierski	radomska	704	1185	1870	osada w gminie Wiśniewa[23]	miasto (od 2024-01-01)
50		Połaniec	sandomierski	radomska	2189	2595	4411	osada w gminie Połaniec[23]	miasto (od 1980-01-01)
51		Osiek	sandomierski	radomska	1267	1431	1645	osada w gminie Osiek[23]	miasto (od 1994-07-01)
52		Daleszyce	kielecki	kielecka	1859	1987	3631	osada w gminie Daleszyce[24]	miasto (od 2007-01-01)
53		Bodzentyn	kielecki	kielecka	1551	3550	3865	osada w gminie Bodzentyn[24]	miasto (od 1994-12-30)
54		Słomniki	miechowski	kielecka	2401	3690	4760	osada stanowiąca gminę[24]	miasto (od 1917-02-01)
55		Proszowice	miechowski	kielecka	1636	2627	3461	osada stanowiąca gminę[24]	miasto (od 1923-03-01)
56		Brzesko	miechowski	kielecka	885	1287	1557	osada w gminie Gruszew[24]	miasto (od 2011-01-01)
57		Książ Wielki	miechowski	kielecka	1160	1412	2839	osada w gminie Książ Wielki[24]	miasto (od 2023-01-01)
58		Jędrzejów	jędrzejowski	kielecka	2639	4717	6793	osada stanowiąca gminę[24]	miasto (od 1916-08-18)
59		Małogoszcz	jędrzejowski	kielecka	1280	1883	2764	osada w gminie Małogoszcz[24]	miasto (od 1996-01-01)
60		Wodzisław	jędrzejowski	kielecka	2977	3622	6620	osada w gminie Wodzisław[24]	miasto (od 2021-01-01)
61		Sobków	jędrzejowski	kielecka	1023	1117	1293	osada w gminie Sobków[24]	miasto (od 2025-01-01)
62		Szczekociny	włoszczowski	kielecka	2864	3393	4107	osada stanowiąca gminę[24]	miasto (od 1923-01-01)
63		Włoszczowa	włoszczowski	kielecka	2585	3724	7656	osada w gminie Włoszczowa[24]	miasto (od 1919-02-07)
64		Lelów	włoszczowski	kielecka	847	1236	1866	osada w gminie Lelów[24]	wieś
65		Kurzelów	włoszczowski	kielecka	1177	1194	1419	osada w gminie Kurzelów[24]	wieś
66		Secemin	włoszczowski	kielecka	905	1203	1784	osada w gminie Secemin[24]	wieś
67		Nowy Korczyn	stopnicki	kielecka	3849	3787	5478	osada stanowiąca gminę[24]	miasto (od 2019-01-01)
68		Stopnica	stopnicki	kielecka	2990	4420	5048	osada w gminie Stopnica[24]	miasto (od 2015-01-01)
69		Pacanów	stopnicki	kielecka	1734	2451	3165	osada w gminie Pacanów[24]	miasto (od 2019-01-01)
70		Szydłów	stopnicki	kielecka	1802	2368	2491	osada w gminie Szydłów[24]	miasto (od 2019-01-01)
71		Kurozwęki	stopnicki	kielecka	835	1031	1251	osada w gminie Kurozwęki[24]	wieś
72		Oleśnica	stopnicki	kielecka	1012	1164	1814	osada w gminie Oleśnica[24]	miasto (od 2019-01-01)
73		Busk	stopnicki	kielecka	1213	2169	2465	osada w gminie Busk[24]	miasto (od 1916-08-18)
74		Pierzchnica	stopnicki	kielecka	765	1113	1494	osada w gminie Drugnia[24]	miasto (od 2019-01-01)
75		Skalbmierz	pińczowski	kielecka	695	1258	1605	osada w gminie Topole[24]	miasto (od 1927-04-01)
76		Opatowiec	pińczowski	kielecka	482	650	1183	osada w gminie Rogów[24]	miasto (od 2019-01-01)
77		Koszyce	pińczowski	kielecka	591	1049	1039	osada w gminie Filipowice[24]	miasto (od 2019-01-01)
78		Wiślica	pińczowski	kielecka	2333	2508	3305	osada w gminie Hotel Czerwony[24]	miasto (od 2018-01-01)
79		Sławków	olkuski	kielecka	2682	4243	6410	osada stanowiąca gminę[24]	miasto (od 1958-01-01 do 1977-01-31[25] i od 1984-03-15)
80		Żarnowiec	olkuski	kielecka	1801	2472	3665	osada w gminie Żarnowiec[24]	wieś
81		Pilica	olkuski	kielecka	3883	3975	7515	osada w gminie Pilica[24]	miasto (od 1993-12-31)
82		Skała	olkuski	kielecka	1227	2460	3831	osada w gminie Minoga[24]	miasto (od 1987-01-01)
83		Kromołów	olkuski	kielecka	1672	2155	3464	osada w gminie Kromołów[24]	część m. Zawiercie (od 1977-02-01)
84		Ogrodzieniec	olkuski	kielecka	1122	1618	2709	osada w gminie Ogrodzieniec[24]	miasto (od 1973-01-01)
85		Wolbrom	olkuski	kielecka	3085	4815	6563	osada w gminie Wolbrom[24]	miasto (od 1930-05-19)
86		Mordy	siedlecki	siedlecka	2171	2520	4047	osada w gminie Mordy[26]	miasto (od 1919-02-07)
87		Mokobody	siedlecki	siedlecka	1338	1416	2373	osada w gminie Skupie[26]	wieś
88		Miedzna	węgrowski	siedlecka	1066	1013	1618	osada w gminie Miedzna[26]	wieś
89		Liw	węgrowski	siedlecka	1416	1168	1931	osada w gminie Ruchna[26]	wieś
90		Kamieńczyk	węgrowski	siedlecka	1094	1215	1698	osada w gminie Kamieńczyk[26]	wieś
91		Janów	konstantynowski	siedlecka	2000	3861	6365	osada stanowiąca gminę[26]	wieś (miasto 1919–40 i 1944–46)
92		Łosice	konstantynowski	siedlecka	2282	3338	5451	osada stanowiąca gminę[26]	miasto (od 1919-10-22)
93		Sarnaki	konstantynowski	siedlecka	993	1367	2046	osada w gminie Chlebczyn[26]	wieś
94		Konstantynów	konstantynowski	siedlecka	1059	1147	2392	osada w gminie Zakanale[26]	wieś
95		Piszczac	bialski	siedlecka	1507	1938	2658	osada stanowiąca gminę[26]	miasto (od 2024-01-01)
96		Łomazy	bialski	siedlecka	2853	3183	5202	osada stanowiąca gminę[26]	wieś
97		Kodeń	bialski	siedlecka	2442	2772	3984	osada stanowiąca gminę[26]	wieś
98		Rossosz	bialski	siedlecka	1775	1929	2969	osada stanowiąca gminę[26]	wieś
99		Sławatycze	bialski	siedlecka	2097	2769	4553	osada w gminie Sławatycze[26]	wieś
100		Ostrów	włodawski	siedlecka	3000	6079	7754	osada stanowiąca gminę[26]	miasto (od 1919-10-13)
101		Orchówek	włodawski	siedlecka	493	613	754	osada w gminie Włodawa[26]	wieś (część m. Włodawa 1973–1992)
102		Wisznice	włodawski	siedlecka	1668	2039	3010	osada w gminie Horodyszcze[26]	wieś
103		Horodyszcze	włodawski	siedlecka	786	1022	1095	osada w gminie Horodyszcze[26]	wieś
104		Wochyń	radzyński	siedlecka	2260	2768	3877	osada w gminie Lisia Wólka[26]	wieś
105		Kock	łukowski	siedlecka	3400	4724	6436	osada stanowiąca gminę[26]	miasto (od 1919-02-07)
106		Adamów	łukowski	siedlecka	858	1514	1671	osada w gminie Gułów[26]	wieś
107		Stoczek	łukowski	siedlecka	417	1910	2532	osada w gminie Prawda[26]	miasto (od 1919-02-07)
108		Łysobyki	łukowski	siedlecka	1028	1411	1963	osada w gminie Łysobyki[26]	wieś
109		Serokomla	łukowski	siedlecka	532	1051	1721	osada w gminie Serokomla[26]	wieś
110		Łaskarzew	garwoliński	siedlecka	1491	2821	3626	osada w gminie Łaskarzew[26]	miasto (od 1969-01-01)
111		Osieck	garwoliński	siedlecka	1614	1581	1144	osada w gminie Osieck[26]	miasto (od 2024-01-01)
112		Parysów	garwoliński	siedlecka	1678	3140	3943	osada w gminie Pszonka[26]	wieś
113		Maciejowice	garwoliński	siedlecka	1408	2047	2950	osada w gminie Maciejowice[26]	miasto (od 2024-01-01)
114		Stężyca	garwoliński	siedlecka	1171	1410	2195	osada w gminie Pawłowice[26]	wieś
115		Głusk	lubelski	lubelska	799	800	1136	osada w gminie Zemborzyce[27]	część m. Lublin (od 1989-01-01)
116		Wieniawa	lubelski	lubelska	1642	3123	4239	osada w gminie Konopnice[27]	część m. Lublin (od 1916)
117		Bełżyce	lubelski	lubelska	2188	3182	4700	osada w gminie Bełżyce[27]	miasto (od 1958-01-01)
118		Piaski	lubelski	lubelska	2043	3800	4507	osada w gminie Piaski[27]	miasto (od 1993-08-11)
119		Bychawa	lubelski	lubelska	1377	2034	3551	osada w gminie Bychawa[27]	miasto (od 1958-01-01)
120		Biskupice	lubelski	lubelska	983	1476	2868	osada w gminie Jaszczowi[27]	wieś
121		Chodel	lubelski	lubelska	766	1439	2357	osada w gminie Chodel[27]	wieś
122		Kazimierz	nowoaleksandryjski	lubelska	2709	3402	5415	osada stanowiąca gminę[27]	miasto (od 1927-10-31)
123		Kamionka	lubartowski	lubelska	1759	2485	3266	osada w gminie Kozłowa[27]	miasto (od 2021-01-01)
124		Michów	lubartowski	lubelska	1988	2791	3669	osada w gminie Chudo Wola[27]	wieś
125		Czemierniki	lubartowski	lubelska	1767	2249	2856	osada w gminie Czemierniki[27]	miasto (od 2024-01-01)
126		Firlej	lubartowski	lubelska	976	1183	1996	osada w gminie Firlej[27]	wieś
127		Modliborzyce	janowski	lubelska	1299	1792	2196	osada w gminie Modliborzyce[27]	miasto (od 2014-01-01)
128		Zaklików	janowski	lubelska	2080	2596	4043	osada w gminie Zdziechowice[27]	miasto (od 2014-01-01)
129		Annopol	janowski	lubelska	1040	1692	2451	osada w gminie Rachów[27]	miasto (od 1996-01-01)
130		Urzędów	janowski	lubelska	2263	991	5386	osada w gminie Urzędów[27]	miasto (od 2016-01-01)
131		Krzeszów	biłgorajski	lubelska	1500	1375	2645	osada w gminie Krzeszów[27]	wieś
132		Józefów	biłgorajski	lubelska	1078	1115	1804	osada w gminie Aleksandrów[27]	miasto (od 1988-01-01)
133		Frampol	zamojski	lubelska	1689	2539	3467	osada w gminie Frampol[27]	miasto (od 1993-10-01)
134		Goraj	zamojski	lubelska	1941	1738	3222	osada w gminie Goraj[27]	miasto (od 2021-01-01)
135		Krasnobród	zamojski	lubelska	1500	1817	3370	osada w gminie Krasnobród[27]	miasto (od 1994-12-30)
136		Tarnogóra	krasnostawski	lubelska	1200	1308	1900	osada w gminie Tarnogóra[27]	wieś
137		Izbica	krasnostawski	lubelska	2100	3172	4451	osada w gminie Tarnogóra[27]	miasto (od 2022-01-01)
138		Gorzków	krasnostawski	lubelska	567	641	1192	osada w gminie Gorzków[27]	wieś
139		Żółkiewka	krasnostawski	lubelska	1175	2110	2778	osada w gminie Żółkiewka[27]	wieś
140		Turobin	krasnostawski	lubelska	2782	2377	5350	osada w gminie Turobin[27]	miasto (od 2024-01-01)
141		Rejowiec	chełmski	lubelska	1239	2175	3562	osada w gminie Rejowiec[27]	miasto (od 2017-01-01)
142		Wojsławice	chełmski	lubelska	1768	1983	4289	osada w gminie Wojsławice[27]	wieś
143		Sawin	chełmski	lubelska	824	1776	2073	osada w gminie Bukowa[27]	wieś
144		Puchaczów	chełmski	lubelska	927	1368	1755	osada w gminie Berezina[27]	wieś
145		Pawłów	chełmski	lubelska	720	1095	1178	osada w gminie Pawłów[27]	wieś
146		Uchanie	hrubieszowski	lubelska	1953	1980	3345	osada w gminie Jarosławiec[27]	wieś
147		Grabowiec	hrubieszowski	lubelska	2239	3362	4734	osada w gminie Grabowiec[27]	wieś
148		Horodło	hrubieszowski	lubelska	2011	2112	4168	osada w gminie Strzyżów[27]	wieś
149		Kryłów	hrubieszowski	lubelska	1608	2314	3937	osada w gminie Kryłów[27]	wieś
150		Tyszowce	tomaszowski	lubelska	3286	2201	7620	osada w gminie Tyszowce[27]	miasto (od 2000-01-01)
151		Komarów	tomaszowski	lubelska	2034	2618	4456	osada w gminie Komarów[27]	wieś
152		Łaszczów	tomaszowski	lubelska	1086	1806	1810	osada w gminie Łaszczów[27]	miasto (od 2010-01-01)
153		Jarczów	tomaszowski	lubelska	272	487	477	osada w gminie Jarczów[27]	wieś
154		Bodzanów	płocki	płocka	814	1477	1287	osada w gminie Monkolin[28]	miasto (od 2023-01-01)
155		Drobin	płocki	płocka	1442	2699	4200	osada w gminie Drobin[28]	miasto (od 1994-07-01)
156		Bielsk	płocki	płocka	665	1047	1857	osada w gminie Kleniewo[28]	wieś
157		Sochocin	płoński	płocka	971	1334	2077	osada w gminie Sochocin[28]	miasto (od 2021-01-01)
158		Czerwińsk	płoński	płocka	834	1312	1811	osada w gminie Sielce[28]	miasto (od 2020-01-01)
159		Nowe Miasto	płoński	płocka	1879	1870	2335	osada w gminie Modzele[28]	miasto (od 2022-01-01)
160		Skempe	lipnowski	płocka	1114	1374	1616	osada w gminie Skempe[28]	miasto (od 1997-01-01)
161		Bobrowniki	lipnowski	płocka	1207	1124	859	osada w gminie Bobrowniki[28]	miasto (od 2024-01-01)
162		Kikół	lipnowski	płocka	465	879	692	osada w gminie Kikół[28]	miasto (od 2024-01-01)
163		Kuczbork	mławski	płocka	642	530	969	osada w gminie Zielena[28]	wieś
164		Szreńsk	mławski	płocka	2059	2676	3579	osada w gminie Mostowo[28]	wieś
165		Radzanów	mławski	płocka	1043	1485	1050	osada w gminie Ratowo[28]	wieś
166		Bieżuń	sierpecki	płocka	2563	2892	4334	osada w gminie Bieżuń[28]	miasto (od 1993-12-31)
167		Żuromin	sierpecki	płocka	2195	3119	5910	osada w gminie Żuromin[28]	miasto (od 1925-04-01)
168		Raciąż	sierpecki	płocka	1974	4656	4663	osada w gminie Raciąż[28]	miasto (od 1922-07-01)
169		Janowo	przasnyski	płocka	2059	1748	2782	osada stanowiąca gminę[28]	wieś
170		Chorzele	przasnyski	płocka	2409	3165	5071	osada stanowiąca gminę[28]	miasto (od 1919-02-07)
171		Dobrzyń nad Drweńcą	rypiński	płocka	2615	3734	7316	osada stanowiąca gminę[28]	część m. Golub-Dobrzyń (od 1951-05-15[29]; miasto 1919–1950)
172		Iwanowice	kaliski	kaliska	734	665	1182	osada w gminie Iwanowice[30]	wieś
173		Koźminek	kaliski	kaliska	1657	1720	2615	osada w gminie Koźminek[30]	miasto (od 2021-01-01)
174		Opatówek	kaliski	kaliska	1668	1775	1990	osada w gminie Opatówek[30]	miasto (od 2017-01-01)
175		Staw	kaliski	kaliska	636	667	940	osada w gminie Staw[30]	wieś
176		Stawiszyn	kaliski	kaliska	1800	2206	3729	osada stanowiąca gminę[30]	miasto (od 1919-02-07)
177		Chocz	kaliski	kaliska	1271	1587	1981	osada w gminie Chocz[30]	miasto (od 2015-01-01)
178		Kazimierz	słupecki	kaliska	1225	1619	2816	osada w gminie Kazimierz[30]	wieś
179		Skulsk	słupecki	kaliska	598	738	1572	osada w gminie Skulsk[30]	wieś
180		Lądek	słupecki	kaliska	714	864	1208	osada w gminie Ciążeń[30]	wieś
181		Wilczyn	słupecki	kaliska	451	609	956	osada w gminie Wilcza Góra[30]	wieś
182		Kleczew	słupecki	kaliska	1987	2371	3557	osada w gminie Kleczew[30]	miasto (od 1919-02-07)
183		Zagórów	słupecki	kaliska	2532	2980	4543	osada stanowiąca gminę[30]	miasto (od 1919-02-07)
184		Pyzdry	słupecki	kaliska	2942	3564	5703	osada stanowiąca gminę[30]	miasto (od 1919-02-07)
185		Władysławów	koniński	kaliska	891	885	1606	osada w gminie Władysławów[30]	wieś (miasto 1919–1934)
186		Golino	koniński	kaliska	1625	1784	3028	osada w gminie Golino[30]	miasto (od 1921-08-01)
187		Tuliszków	koniński	kaliska	1306	1794	2753	osada w gminie Tuliszków[30]	miasto (od 1919-02-07)
188		Rychwał	koniński	kaliska	897	920	1563	osada w gminie Dombroszyn[30]	miasto (od 1921-08-01)
189		Ślesin	koniński	kaliska	1090	1299	1702	osada w gminie Sławoszewek[30]	miasto (od 1921-08-01)
190		Brudzew	kolski	kaliska	1065	889	1459	osada w gminie Brudzew[30]	wieś
191		Kłodawa	kolski	kaliska	2487	2945	4878	osada w gminie Kłodawa[30]	miasto (od 1925-07-09)
192		Grzegorzew	kolski	kaliska	1144	1485	2351	osada w gminie Krzykosy[30]	wieś
193		Izbica	kolski	kaliska	2345	2488	3230	osada w gminie Iźbica[30]	miasto (od 1973-01-01)
194		Babiak	kolski	kaliska	498	610	1108	osada w gminie Lubotyń[30]	wieś
195		Brdów	kolski	kaliska	861	838	919	osada w gminie Lubotyń[30]	wieś
196		Sompolno	kolski	kaliska	2050	2848	4179	osada w gminie Lubstów[30]	miasto (od 1973-01-01)
197		Grabów	łęczycki	kaliska	1023	1054	1500	osada w gminie Grabów[30]	miasto (od 2024-01-01)
198		Piątek	łęczycki	kaliska	2097	2325	3379	osada w gminie Piątek[30]	miasto (od 2020-01-01)
199		Poddembice	łęczycki	kaliska	2446	2724	2834	osada w gminie Poddembice[30]	miasto (od 1934-04-09)
200		Parzenczew	łęczycki	kaliska	1208	984	1218	osada w gminie Puskowice[30]	miasto (od 2024-01-01)
201		Uniejów	turecki	kaliska	2202	2681	3378	osada stanowiąca gminę[30]	miasto (od 1919-02-07)
202		Dobra	turecki	kaliska	2720	2719	3893	osada stanowiąca gminę[30]	miasto (od 1919-02-07)
203		Szadek	sieradzki	kaliska	2130	1329	3246	osada w gminie Szadek[30]	miasto (od 1919-02-07)
204		Złoczew	sieradzki	kaliska	1831	2301	3158	osada stanowiąca gminę[30]	miasto (od 1919-02-07)
205		Burzenin	sieradzki	kaliska	833	929	1444	osada w gminie Majaczewice[30]	wieś
206		Wieruszew	wieluński	kaliska	2758	4374	8086	osada stanowiąca gminę[30]	miasto (od 1919-02-07)
207		Bolesławiec	wieluński	kaliska	1301	1348	1951	osada w gminie Bolesławiec[30]	miasto (od 2024-01-01)
208		Praszka	wieluński	kaliska	2295	3131	5262	osada w gminie Praszka[30]	miasto (od 1919-02-07)
209		Lututów	wieluński	kaliska	536	1445	2168	osada w gminie Lututów[30]	miasto (od 2020-01-01)
210		Działoszyn	wieluński	kaliska	3796	4082	7431	osada w gminie Działoszyn[30]	miasto (od 1993-12-31)
211		Sulejów	piotrkowski	piotrkowska	1641	4636	5284	osada w gminie Łęczno[31]	miasto (od 1927-02-14)
212		Grocholice	piotrkowski	piotrkowska	1481	993	1023	osada w gminie Łękawa[31]	część m. Bełchatów (od 1977-02-01)
213		Kamieńsk	piotrkowski	piotrkowska	1387	1851	3027	osada w gminie Kamieńsk[31]	miasto (od 1993-12-31)
214		Będków	brzeziński	piotrkowska	687	626	898	osada w gminie Będków[31]	wieś
215		Ujazd	brzeziński	piotrkowska	1220	1595	2291	osada w gminie Łaziska[31]	miasto (od 2023-01-01)
216		Jeżów	brzeziński	piotrkowska	1340	1935	2673	osada w gminie Popień[31]	miasto (od 2023-01-01)
217		Biała	rawski	piotrkowska	1547	1064	2398	osada w gminie Marjanów[31]	miasto (od 1925-10-01)
218		Inowłódz	rawski	piotrkowska	1037	1170	2192	osada w gminie Lubochnia[31]	miasto (od 2024-01-01)
219		Kazimierz	łódzki	piotrkowska	380	499	784	osada w gminie Babice[31]	wieś
220		Rzgów	łódzki	piotrkowska	1300	1631	2091	osada w gminie Gospodarz[31]	miasto (od 2006-01-01)
221		Szczerców	łaski	piotrkowska	1451	1409	4514	osada w gminie Dzbanki[31]	wieś
222		Pajenczno	radomszczański	piotrkowska	2171	2087	2712	osada w gminie Pajenczno[31]	miasto (od 1958-01-01)
223		Brzeźnice	radomszczański	piotrkowska	1276	1563	1866	osada w gminie Dworszowice[31]	wieś
224		Pławno	radomszczański	piotrkowska	1444	1436	3591	osada w gminie Gidle[31]	wieś
225		Koniecpol	radomszczański	piotrkowska	2134	1968	2880	osada w gminie Koniecpol[31]	miasto (od 1927-04-01)
226		Kłobuck	częstochowski	piotrkowska	2029	3576	3778	osada w gminie Kamyk[31]	miasto (od 1919-02-07)
227		Mstów	częstochowski	piotrkowska	1361	1714	2743	osada w gminie Wancerzew[31]	wieś
228		Olsztyn	częstochowski	piotrkowska	697	747	1028	osada w gminie Olsztyn[31]	miasto (od 2022-01-01)
229		Janów	częstochowski	piotrkowska	1013	1083	1649	osada w gminie Potok Złoty[31]	wieś
230		Siewierz	będziński	piotrkowska	1707	2087	2985	osada w gminie Sulików[31]	miasto (od 1962-07-18)
231		Mrzygłód	będziński	piotrkowska	1156	1173	1970	osada w gminie Poremba Mrzygłodzka[31]	część m. Myszków (od 1983-12-01)
232		Włodowice	będziński	piotrkowska	1006	1214	2095	osada w gminie Włodowice[31]	miasto (od 2023-01-01)
233		Czeladź	będziński	piotrkowska	1859	5978	8188	osada w gminie Gzichów[31]	miasto (od 1919-02-07)
234		Wizna	łomżyński	łomżyńska	2428	2877	3095	osada w gminie Borzejewo[32]	wieś
235		Zambrów	łomżyński	łomżyńska	2275	5200	4465	osada w gminie Zambrów[32]	miasto (od 1919-02-07)
236		Nowogród	łomżyński	łomżyńska	2730	3029	3433	osada stanowiąca gminę[32]	miasto (od 1927-02-11)
237		Mazowieck	wysokomazowiecki	łomżyńska	2403	3246	2894	osada w gminie Mazowieck[32]	miasto (od 1919-02-07)
238		Sokoły	wysokomazowiecki	łomżyńska	1889	2056	4219	osada w gminie Sokoły[32]	wieś (miasto 1919–1950)
239		Ciechanowiec	wysokomazowiecki	łomżyńska	1799	3230	5094	osada w gminie Klukowo[32]	część m. Ciechanowiec (od 1938-01-01)
240		Brok	ostrowski	łomżyńska	2119	2657	2564	osada w gminie Orło[32]	miasto (od 1922-03-01)
241		Andrzejów	ostrowski	łomżyńska	1057	1448	2405	osada w gminie Warchoły[32]	wieś
242		Nur	ostrowski	łomżyńska	1145	2133	1563	osada w gminie Nur[32]	wieś
243		Serock	pułtuski	łomżyńska	2059	3916	5166	osada w gminie Zegrze[32]	miasto (od 1923-01-01)
244		Wyszków	pułtuski	łomżyńska	2431	5038	6298	osada w gminie Wyszków nad Bugiem[32]	miasto (od 1919-02-07)
245		Różan	makowski	łomżyńska	1896	3721	4435	osada w gminie Sieluń[32]	miasto (od 1919-02-07)
246		Krasnosielc	makowski	łomżyńska	1270	2110	2782	osada w gminie Krasnosielc[32]	wieś
247		Myszyniec	ostrołęcki	łomżyńska	2216	2992	3689	osada w gminie Myszyniec[32]	miasto (od 1993-08-11)
248		Grajewo	szczuczyński	łomżyńska	2791	7651	8558	osada w gminie Bogusze[32]	miasto (od 1919-02-07)
249		Wąsosz	szczuczyński	łomżyńska	1592	1941	1628	osada w gminie Wąsosz[32]	wieś
250		Radziłów	szczuczyński	łomżyńska	1920	2019	2796	osada w gminie Radziłów[32]	wieś
251		Wisztyniec	wyłkowyski	suwalska	4015	2468	4100	osada w gminie Wisztyniec[33]	miasteczko, Litwa
252		Sereje	sejneński	suwalska	2940	2664	3250	osada w gminie Sereje[33]	miasteczko, Litwa
253		Łoździeje	sejneński	suwalska	3116	2538	3940	osada stanowiąca gminę[33]	miasto (od 1946-08-03), Litwa
254		Balwierzyszki	mariampolski	suwalska	2112	2043	1496	osada w gminie Balwierzyszki[33]	miasteczko, Litwa
255		Pilwiszki	mariampolski	suwalska	2081	2335	2300	osada w gminie Pilwiszki[33]	miasteczko, Litwa
256		Ludwinów	kalwaryjski	suwalska	1779	1098	3100	osada w gminie Ludwinów[33]	miasteczko, Litwa
257		Simno	kalwaryjski	suwalska	1524	1443	1960	osada w gminie Simno[33]	miasto (od 1956-12-28), Litwa
258		Olita	kalwaryjski	suwalska	850	1435	960	osada w gminie Olita[33]	miasto (od 1977-03-30), Litwa
259		Raczki	augustowski	suwalska	2198	1926	2751	osada w gminie Dowspuda[33]	wieś
260		Sopoćkinie	augustowski	suwalska	2202	2500	4563	osada w gminie Wołowiczowce[33]	osiedle typu miejskiego, Białoruś
261		Lipsk	augustowski	suwalska	1813	1518	1806	osada w gminie Petropawłowsk[33]	miasto (od 1983-10-01)
262		Bakałarzew	suwalski	suwalska	1473	974	1155	osada w gminie Wólka[33]	wieś
263		Filipów	suwalski	suwalska	2988	2024	2266	osada w gminie Filipów[33]	wieś
264		Przerośl	suwalski	suwalska	1740	1690	2427	osada w gminie Przerośl[33]	wieś
265		Wiżajny	suwalski	suwalska	2274	1550	1867	osada w gminie Wiżajny[33]	wieś
266		Końskowola	puławski	lubelska	2721	2773	4865	osada stanowiąca gminę[34]	miasto (od 2025-01-01)
267		Baranów	puławski	lubelska	1817	2381	3089	osada w gminie Baranów[34]	wieś
268		Józefów	puławski	lubelska	1946	2674	5662	osada w gminie Józefów[34]	miasto (od 2018-01-01)
269		Opole	puławski	lubelska	3128	5000	7835	osada w gminie Opole[34]	miasto (od 1957-01-01)
270		Wąwolnica	puławski	lubelska	1595	2353	3370	osada w gminie Drzewce[34]	miasto (od 2025-01-01)
271		Bobrowniki	puławski	lubelska	1369	1273	2087	osada w gminie Irena[34]	wieś
272		Kurów	puławski	lubelska	3004	3980	5818	osada w gminie Kurów[34]	miasto (od 2025-01-01)
273		Markuszów	puławski	lubelska	1268	1732	1566	osada w gminie Markuszów[34]	osada
274		Wolbórz	piotrkowski	piotrkowska	2036	1705	2534	osada w gminie Bogusławice[35]	miasto (od 2011-01-01)
275		Rozprza	piotrkowski	piotrkowska	537	901	1430	osada w gminie Rozprza[35]	miasto (od 2023-01-01)
276		Bełchatów	piotrkowski	piotrkowska	1659	3859	5685	osada w gminie Bełchatówek[35]	miasto (od 1925-01-01)
277		Stryków	brzeziński	piotrkowska	2725	3053	4174	osada w gminie Dobra[35]	miasto (od 1923-03-01)
278		Głowno	brzeziński	piotrkowska	1755	2165	3893	osada w gminie Bratoszewice[35]	miasto (od 1925-01-14)
279		Nowe Miasto	rawski	piotrkowska	2361	3276	4979	osada w gminie Góra[35]	miasto (od 1916-08-18)
280		Aleksandrów	łódzki	piotrkowska	3633	5992	11464	osada w gminie Brużnica[35]	miasto (od 1924-03-05)
281		Konstantynów	łódzki	piotrkowska	3791	5582	8649	osada w gminie Rżew[35]	miasto (od 1924-01-01)
282		Tuszyn	łódzki	piotrkowska	2366	2583	3813	osada w gminie Górki[35]	miasto (od 1924-01-01)
283		Widawa	łaski	piotrkowska	2442	1632	4480	osada w gminie Dombrowa Widawska[35]	wieś
284		Lutomiersk	łaski	piotrkowska	2133	2358	3007	osada w gminie Lutomiersk[35]	miasto (od 2022-01-01)
285		Przyrów	częstochowski	piotrkowska	2206	2329	4330	osada stanowiąca gminę[35]	miasto (od 2024-01-01)
286		Krzepice	częstochowski	piotrkowska	2303	3220	4589	osada stanowiąca gminę[35]	miasto (od 1919-02-07)
287		Modrzejewo	będziński	piotrkowska	527	1358	3300	osada w gminie Zagórze Olkuskie[35]	część m. Sosnowiec (od 1915)
288		Koziegłowy	będziński	piotrkowska	1958	2101	3157	osada w gminie Rudnik Wielki[35]	miasto (od 1950-01-01)
289		Żarki	będziński	piotrkowska	3759	4073	5427	osada w gminie Żarki[35]	miasto (od 1949-07-01)
290		Okuniew	warszawski	warszawska	736	1119	1415	osada w gminie Okuniew[36]	wieś
291		Piaseczno	warszawski	warszawska	1586	2760	3758	osada stanowiąca gminę[36]	miasto (od 1916-12-10)
292		Latowicz	miński	warszawska	1322	1884	2461	osada stanowiąca gminę[36]	miasto (od 2023-01-01)
293		Stanisławów	miński	warszawska	1317	2083	2391	osada stanowiąca gminę[36]	wieś
294		Karczew	miński	warszawska	1751	2861	2512	osada w gminie Otwock[36]	miasto (od 1959-12-31)
295		Kołbiel	miński	warszawska	1081	2164	3013	osada w gminie Rudno[36]	wieś
296		Cegłów	miński	warszawska	377	546	1034	osada w gminie Mienia[36]	miasto (od 2022-01-01)
297		Czersk	górnokalwaryjski	warszawska	439	851	866	osada w gminie Machcin[36]	wieś
298		Mogielnica	grójecki	warszawska	2420	4100	6191	osada stanowiąca gminę[36]	miasto (od 1919-02-07)
299		Goszczyn	grójecki	warszawska	820	982	1476	osada w gminie Rykały[36]	wieś
300		Przybyszew	grójecki	warszawska	1029	1152	1711	osada w gminie Borowe[36]	wieś
301		Tarczyn	grójecki	warszawska	1461	2117	3078	osada w gminie Komorniki[36]	miasto (od 2003-01-01)
302		Wiskitki	błoński	warszawska	2128	3060	4372	osada stanowiąca gminę[36]	miasto (od 2021-01-01)
303		Nadarzyn	błoński	warszawska	1099	1422	2532	osada w gminie Młochów[36]	wieś
304		Bielawa	łowicki	warszawska	761	626	1220	osada w gminie Walewice[36]	wieś
305		Bolimów	łowicki	warszawska	1097	1430	2342	osada w gminie Bolimów[36]	miasto (od 2022-01-01)
306		Iłów	sochaczewski	warszawska	493	588	708	osada w gminie Iłów[36]	wieś
307		Osmolin	gostyniński	warszawska	465	718	618	osada w gminie Sanniki[36]	wieś
308		Dombrowice	kutnowski	warszawska	1800	1865	3213	osada w gminie Wiejsko-Dombrowickiej[36]	miasto (od 2023-01-01)
309		Żychlin	kutnowski	warszawska	2000	4840	5901	osada w gminie Żychlin[36]	miasto (od 1924-01-01)
310		Kowal	włocławski	warszawska	3385	3993	6335	osada stanowiąca gminę[36]	miasto (od 1919-02-07)
311		Lubraniec	włocławski	warszawska	2159	2126	2242	osada w gminie Piaski[36]	miasto (od 1919-02-07)
312		Przedecz	włocławski	warszawska	2174	2728	2776	osada w gminie Przedecz[36]	miasto (od 1919-02-07)
313		Lubień	włocławski	warszawska	1041	1230	1617	osada w gminie Lubień[36]	miasto (od 1919-02-07)
314		Radziejew	radziejowski	warszawska	1509	2293	2782	osada w gminie Piotrkowo[36]	miasto (od 1919-02-07)
315		Służewo	radziejowski	warszawska	1400	1509	1846	osada w gminie Służewo[36]	wieś
316		Raciążek	radziejowski	warszawska	877	825	1562	osada w gminie Ciechocinek[36]	wieś
317		Tarnogród	biłgorajski	lubelska	4652	5139	6574	osada stanowiąca gminę[37]	miasto (od 1987-01-01)
318		Klimontów	sandomierski	radomska	2673	3407	4830	osada w gminie Penchów[38]	miasto (od 2020-01-01)
319		Sapierzyszki	mariampolski	suwalska	386	547	602	osada w gminie Aleksota[39]	miasteczko, Litwa
320		Poniemoń	mariampolski	suwalska	898	1575	2080	osada w gminie Poniemoń-Pożajście[39]	część m. Kowno (od 1931), Litwa
321		Sudargi	władysławowski	suwalska	905	901	1040	osada w gminie Kidule[39]	wieś, Litwa
322		Sterdyń	sokołowski	siedlecka	369	744	1192	osada w gminie Sterdyń[40]	wieś
323		Kosów	sokołowski	siedlecka	1065	1295	1757	osada w gminie Kossów[40]	miasto (od 2000-01-01)
324		Rajgród	szczuczyński	łomżyńska	3153	3005	4260	osada stanowiąca gminę[41]	miasto (od 1924-01-01)
325		Śniadowo	łomżyński	łomżyńska	1358	1421	2016	osada w gminie Śniadowo[41]	wieś
326		Czyżew	ostrowski	łomżyńska	1592	1785	2043	osada w gminie Dmochy-Glinki[41]	miasto (od 2011-01-01)
327		Jadów	radzymiński	warszawska	1051	1797	1960	osada w gminie Jadów[42]	miasto (od 2023-01-01)
328		Siennica	miński	warszawska	348	938	1256	osada w gminie Siennica[42]	miasto (od 2024-01-01)
329		Kiernozia	gostyniński	warszawska	468	536	387	osada w gminie Kiernozia[42]	miasto (od 2024-01-01)
330		Osięciny	radziejowski	warszawska	737	840	1081	osada w gminie Osienciny[42]	wieś
331		Sobota	łowicki	warszawska	670	669	1356	osada w gminie Bielawy[42]	wieś
332		Grodzisk	błoński	warszawska	1663	2814	3542	osada w gminie Grodzisk[42]	miasto (od 1919-02-07)
333		Chodecz	włocławski	warszawska	1020	1358	1420	osada w gminie Chodecz[42]	miasto (od 1921-08-01)
334		Piotrkowo	radziejowski	warszawska	827	861	1299	osada w gminie Grodowo[42]	miasto (od 1998-01-01)
335		Krośniewice	kutnowski	warszawska	1490	2162	2761	osada w gminie Krośniewice[42]	miasto (od 1926-09-01)
336		Stawiski	kolneński	łomżyńska	3524	3339	4639	osada w gminie Stawiski[43]	miasto (od 1919-02-07)

Osady utworzone po 1870

W ramach korekty reformy miejskiej z 1869–1870 utworzono jeszcze dwie osady ze zdegradowanych miast: Górę Kalwarię w 1883 r. i Zawichost w 1888 r. Ponadto, utworzono dodatkowo 6 osad miejskich z miejscowości formalnie wiejskich: Targówek (ok. 1889), Łapy (1903), Kamienną (1905), Sztabin (1907, jako Krasnybór), Ciechocinek (1908) i Ochotę (1910)^[1].

Lp	Herb	Osada	Powiat	Gubernia	Data utworzenia	Status tuż po zmianie	Status obecnie
1		Góra Kalwaria	grójecki	warszawska	1883-12-13[44]	osada stanowiąca gminę	miasto (od 1919-02-07)
2		Zawichost	sandomierski	radomska	1888-07-26[44]	osada stanowiąca gminę	miasto (od 1926-01-01)
3		Targówek	warszawski	warszawska	1889[45]	osada w gminie Bródno	część m. Warszawa (od 6 lutego 1890[46])
4		Łapy	mazowiecki	łomżyńska	1903-09-18[44]	osada w gminie Poświętne	miasto (od 1925-01-01)
5		Kamienna	konecki	radomska	1905-10-14[44]	osada stanowiąca gminę	część m. Kamienna (od 1923[47])
6		Sztabin	augustowski	suwalska	1907[44]	osada w gminie Sztabin	wieś
7		Ciechocinek	nieszawski	warszawska	1908-11-04[44]	osada w gminie Raciążek	miasto (od 1919-02-07)
8		Ochota	warszawski	warszawska	1910-07-29[48][44]	osada w gminie Czyste	część m. Warszawa (od 1916-04-08)

Maksymalną liczbę osad (nazywanych już pod koniec mianem miasteczek) uzyskano w 1914 roku: było ich aż 359^[49][50]. Następnie ich liczba zaczęła stopniowo maleć, a od 1910 roku nie utworzono już ani jednej osady.

Podczas I wojny światowej zbiór osad uległ szeregowi zmian^[1].

• 3 osady włączono do większych sąsiednich miast: Modrzejów do Sosnowca w 1915 r., a w 1916 r. Ochotę do Warszawy i Wieniawę do Lublina.
• W 1916 r. prawa miejskie odzyskały: Busko, Jędrzejów, Piaseczno, Wierzbnik i Włoszczowa.
• W związku z utworzeniem Republiki Litewskiej w 1918 r., 12 osad z omawianego zbioru weszło w jej skład (Balwierzyszki, Kibarty, Ludwinowo, Łoździeje, Olita, Pilwiszki, Poniemoń, Sapieżyszki, Sereje, Simno, Sudargi i Wisztyniec).

Rozwój osad po odzyskaniu przez Polskę niepodległości

Koncepcja osady utrzymała się po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. aż do reformy 1933–1934, kiedy to została formalnie zlikwidowana. W 1918 roku na terenie Polski było 337 osad miejskich, zamieszkanych przez około 575 tys. osób. Do 1933 r. władze polskie przywróciły bądź nadały po raz pierwszy prawa miejskie 76 osadom miejskim. W 1933 r. na terenie b. Kongresówki znajdowało się 261 osad miejskich. Ostatnią zlikwidowaną osadą były Poddębice, którym nadano status gminy miejskiej 9 kwietnia 1934.^[1]