Вітаўт (імя)

Вітаўт (Віталт, Вітаўд, Віталд) — мужчынскае імя і вытворнае ад яго прозьвішча.

Witolt
Паходжаньне
Мова(-ы)	германскія
Утворанае ад	Wito + Walt
Іншыя формы
Варыянт(ы)	Віталт, Вітаўд, Віталд, Вітульд
Вытворныя формы	Вітольд, Відаўт
Зьвязаныя артыкулы
якія пачынаюцца з «Вітаўт»

Паходжаньне

Асноўны артыкул: Імёны ліцьвінаў

Партрэт вялікага князя Вітаўта (лац. Vitoldus) зь Берасьця

Віталт або Віталд, пазьней Вітаўт або Вітальд (Vitolt, Witoltus^[1], Witolt^[2], Vitalta^[3], Witald^[4][5], Vitaut^[4], Vittaut^[6], Witold^[7]) — імя германскага паходжаньня^[8]. Іменная аснова -віт- (імёны ліцьвінаў Віцень, Вітарт, Бутавіт; германскія імёны Wittenus, Witard, Botwith) паходзіць ад гоцкага wit 'веда, розум, закон'^[9], старасаксонскага witan 'ведаць' або ад асновы -від-^[10], а аснова -валд- (-алд, -олт) (імёны ліцьвінаў Геральт, Левалт, Рамвольт; германскія імёны Gerwald, Lewolt, Romuald) — ад гоцкага і германскага waldan 'валодаць, гаспадарыць' або wulþus 'слава, мажнасьць'^[9].

Адпаведнасьць імя Вітаўт германскаму імю Witold (упаміналася яшчэ ў 828 годзе) сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў^[11].

На тоеснасьць імя Вітаўт з германскім імём Witold (Witolt), вядомым за шмат гадоў да зьяўленьня літоўскага вялікага князя, а таксама на сьведчаньне атаясамліваньня гэтых імёнаў — адпаведную германскаму імю лацінізацыю імя Вітаўта (Witoldus) — зьвяртае ўвагу польскі лінгвіст Юзэф Рэчэк(d). Ён жа зазначае, што германскія імёны на -old (або -аld) бытавалі ў Польшчы яшчэ ў XIII—XIV стагодзьдзях^[12]. Тым часам летувіскі лінгвіст Ёзас Юркенас(lt) зьвяртае ўвагу на тое, што сярод паноў Малдаўскага княства пашырылася імя Витолтъ (цалкам адпаведнае германскаму Witolt), якое прыйшло ў Малдову не зь Вялікага Княства Літоўскага. Прытым гэтая форма імя ў малдаўскім пісьменстве адзначаецца раней за яе зьяўленьне ва ўкраінскім пісьмовых крыніцах^[13].

Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае ўсходнегерманскую этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, імя Вітаўт складаецца з асноваў -віт- і -тэўд- (-дэўт-, -тыд-) (імёны ліцьвінаў Таўтвід, Таўтывіл, Таўтвін, Таўтгерд; германскія імёны Teutwidis, Theudowills, Teutgerdis), якая паходзіць ад гоцкага þiuda^[14], германскага þeudo^[15] 'род, народ'^[16]. Такім парадкам, імя Вітаўт азначае «мудрасьць роду»^[17]. Адзначалася старажытнае германскае імя Teudwit (Teud-wit)^[18].

Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» супастаўляе імя Вітаўт з наступнымі адпаведнікамі: чэска-мараўскімі Вітаслаў (князь у Мараўскай дзяржаве) і Вітка, германскімі Віта і Вітас (Вітус). Тым часам грамата Жыгімонта Кейстутавіча ўпамінае сьведку Віту Радчынскага^[19]. Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што значэньне «народ» напраўду мелі германскія словы theud, teuto, touto, teut і падобныя, тым часам летувіскае tauta ад пачатку ўжывалася ў значэньні «зямля», «краіна» народу. З улікам азначэньня першай часткі імя праз даволі пашыраныя ў тагачаснай Эўропе лацінскія словы (vita, vi, vices і падобныя), якія маюць грэцкія, кельцкія і, урэшце, індаэўрапейскія аналягі і азначаюць «сілу», «жыцьцё», «жыцьцёвую сілу», імя Вітаўт значыла, відаць, «Сіла народу»^[20]. Аналягічныя тлумачэньні прыводзіць і гісторык беларускай літаратуры Алесь Бразгуноў^[21].

Навукоўца з Ростаку Давід Хітрэй (David Chytraeus) у 1585 годзе адзначыў умураваны ў адзін з касьцёлаў вострава Ругену камень Сьвятавіта (Swantevit), якога «жыхары Ругену цяпер называюць Вітальдам»^[a][22].

З нагоды летувіска-балтыйскіх этымалёгіяў імя Вітаўт^[b] ды іншых імёнаў вялікіх князёў літоўскіх гісторык Уладзімер Арлоў зьвяртае ўвагу на тое, што летувіскіх формаў гэтых імёнаў («Вітаўтас», «Альгірдас» і пад.) немагчыма знайсьці ані ў замежных, ані ва ўласных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага^[30].

У гістарычных крыніцах сустракаюцца наступныя варыянты імя: Wytoutd, unsir son (29 верасьня 1379 году)^[31]; Витовтъ (1382^[32], 1383^[33], па 1389^[34], 1392—1429^[35], 1393^[36], 2 ліпеня 1396^[37], 1396—1413^[38], 1398^[39], 6 сакавіка 1399^[40], 3 красавіка 1399^[41], 20 траўня 1407^[42], 1 траўня 1429 году^[43]); Alexander alias Witoldus (11 верасьня 1387, 22 верасьня 1421^[44], 27 верасьня 1422^[45], 28 сьнежня 1429 году^[46]); Мы Александръ, або Витовть (1 ліпеня 1388 году)^[47]; Witoldus (1388^[48], 1400^[49], 1401^[48], 1402^[49], 1403^[48], 1409^[49], 1416^[49], 1421^[49] гады); Мы Александръ, або Витолдъ (18 чэрвеня 1389 году)^[50]; Витольтъ (1389 год)^[51]; Витолт (1393—1430^[52], 1411—1422^[53], 1440—1492^[54], 1463—1476^[55], 1477—1484 гады^[56]); Allexander alias Witoudus (13 студзеня 1407^[57], 18 кастрычніка 1415 году^[58]); Allexander alias Wytoud (23 траўня 1409 году)^[59]; Witoudus (1409, 1416, 1420)^[60]; Witaudus (1409 год)^[61]; Сам Александер Витовтъ (10 кастрычніка 1416 году)^[62]; Alexander alias Witawdus (1417, 1429, 1430 гады^[63]); Alexander alias Witholdus (1 траўня 1425^[64], 10 лістапада 1430 году^[65]); hertzogk Wytoldt (2 лютага 1427 году)^[66]; Wytolth… Wytoldus (De magna strage)^[67]; князя Юрья Витовтовича^[68], Витовтъ Кестутьевичь^[69] (Наўгародзкі чацьверты летапіс); князя Юрія Витовтовича^[70], Витовтъ Кестутіевичь^[71], Витовтъ Кестутьевичь^[72] (Сафійскі першы летапіс); при великомъ князи Витолте… Витолта грамота… Витовте (11 сакавіка 1447 году)^[73]; Витовъту Кирдвидовичу три чоловеки (9 лістапада 1449 году)^[74]; Stanislaus Witoutowicz (1451 год)^[75]; Богдану Витовътовичу (23 лістапада 1486 году)^[76]; великом князи Витолде… Витолда… Витолде (XV ст. паводле выпісу 16 кастрычніка 1624 году)^[77]; Witolt… Witowt… woysko Witoldowo (Хроніка Быхаўца)^[78]; люди… у Томиловичох над рекою Березыною… а Витовъта з братом его а Олизаром (27 лістапада 1517 году)^[79]; люди… Степанъ Витовтович (16 ліпеня 1521 году)^[80]; пана Богдана Станевича а пана Воитъка Якубовича Витовътовичовъ (28 лютага 1520 году)^[81]; Витовтъ Оксеновъ (12 ліпеня 1560 году)^[82]; Собестьянъ Станиславовичъ з Витовтовичъ (1567 год)^[83]; на мещанина Ромикгольского… на Юся Витовтовича (5 лютага 1585 году)^[84]; привилеи… князя Витолта (31 кастрычніка 1593 году)^[85]; Витолт… до Витолда (Хроніка літоўская і жамойцкая)^[86]; Witowtowa od domu… Witowta Siruna wymarł (20 лістапада 1604 году)^[87]; от князя великого Витолъта (9 чэрвеня 1614 году)^[88]; Anastazia Łuczanicka Witołtowiczowa (19 чэрвеня 1660 году)^[89]; panne Katherzyne Witoltowiczownę… Witołtowiczowną (19 чэрвеня 1665 году)^[90]; z p. Janem Witowtowiczem^[91], a p. Janem Witołtowiczem^[92] (1701 год); для пана Витовта, хоронжого… Витовта… Витовту (1710 год)^[93]; Symon Wituld (1825 год)^[94]. Прытым ва ўласных нямецкамоўных дакумэнтах вялікага князя Вітаўта^[c] лацінская трансьлітэрацыя яго імя адпавядае старабеларускаму напісаньню: ням. Wir Witowd von gotis gnaden herczog czu Littouwe <...> Wir Witovt von gotes gnaden grosfurste zu Littowen etc. <...> Wir Alexander, andirs Wytowt, von Gots ganden grosfurste zu Littawen etc. — ст.-бел. Мы великии князь Витовт^[96].

Носьбіты

• Вітаўт (каля 1303—1336) — князь троцкі, бацька Юрыя Вітаўтавіча
• Вітаўт (1350—1430) — вялікі князь літоўскі (1392—1430)
• Вітаўт Гердзівідавіч — літоўскі баярын, які ўпамінаецца ў 1449 годзе
• Станіслаў Вітаўтавіч — літоўскі баярын, які ўпамінаецца ў 1451 годзе
• Багдан Вітаўтавіч — літоўскі баярын, які ўпамінаецца ў 1486 годзе
• Багдан Станевіч і Войтка Якубавіч Вітаўтавічы — літоўскія баяры, якія ўпамінаюцца ў 1520 годзе
• Вітаўт Аксенаў — аршанскі мешчанін, які ўпамінаецца ў 1560 годзе
• Вітальд Аранскі — берасьцейскі зямянін, які ўпамінаецца ў 1618 годзе^[97]
• Бэнэдыкт Бальтазар Вітальдовіч Сарока — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, скарбнік ашмянскі ў 1691—1698 гадох^[98]
• Вітаўт (Бітаўт) — магілёўскі харунжы, які ўпамінаецца ў 1710 годзе
• Марцін Вітальд Александровіч — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, харужы браслаўскі (каля 1792—1795)^[99]
• Вітаўт Кіпель (1927—2022) — беларускі грамадзкі дзяяч, гісторык
• Вітаўт Мартыненка (1959—2016) — беларускі журналіст, пісьменьнік
• Вітаўт Рамук (1914—2010) — дзяяч беларускай дыяспары ў Чыкага
• Вітаўт Руднік (нар. 1969) — беларускі журналіст і грамадзкі дзяяч
• Вітаўт Тумаш (1910—1998) — беларускі грамадзкі дзяяч, лекар, скарыназнаўца
• Вітаўт Стаповіч (1939—2019) — беларуска-польскі грамадзка-палітычны дзяяч, адзін з заснавальнікаў Беларускага культурнага таварыства «Хатка» ў Гданьску.
• Вітаўт Чаропка (нар. 1961) — беларускі пісьменьнік
• Вітаўт Чыж (1884—1939) — беларускі грамадзкі дзяяч, этнограф, крытык і публіцыст

З XV ст. прыдомкам Вітальд (Бітаўт^[100]) карыстаўся шляхецкі род Александровічаў гербу ўласнага^[101].

Вітаўты (Wittowt) — шляхецкі род Рэчы Паспалітай з Падляскага ваяводзтва^[102].

У актах Вялікага Княства Літоўскага ўпаміналася каралеўскае сяло Віталцева (Витолтево) каля Шаўляў^[103].

На гістарычнай Ашмяншчыне існуе вёска Вітаўцы, у гістарычнай Прусіі — Вітулты.

Глядзіце таксама

• Віт
• Вальда
• Вітаўка

Заўвагі

1. ням. «den die Rügener jetzt Witold nennen»
2. У рэчышчы палітыкі летувізацыі зьявіліся тлумачэньні імя Вітаўт (лет. Vytautas) ад летувіскіх словаў vyti 'гнаць, даганяць' або išvydo 'ён убачыў' (форма дзеяслова ў трэцяй асобе мінулага часу, тым часам у інфінітыве išvysti 'убачыць' і аснове цяперашняга часу išvyst- гэтага ж дзеяслова няма спалучэньня vyd-^[23]) і tauta 'народ'. Аднак гэтыя тлумачэньні ня маюць ніякага сэнсу, бо ў балтыйскіх мовах азначэньне заўсёды мусіць стаяць перад азначаным словам. Адпаведна, азначаным словам мае быць «народ», якое ні пры якіх азначэньнях ня можа быць імем чалавека, таму падобныя імёны для летувісаў — чужыя^[24]. Пагатоў слова tauta з значэньнем 'народ' упершыню фіксуецца толькі ў слоўніку 1848 году, ранейшае яго значэньне сярод прускіх летувісаў было 'зямля, краіна' або часьцей 'нямецкая зямля, нямецкая краіна'^[25]; пра няведаньне летувісамі слова tauta з значэньнем 'народ' яшчэ ў сярэдзіне XIX стагодзьдзя сьведчаць пададзеныя ў 1846 і 1850 гадох тлумачэньні імя Вітаўт як «паганяты, бягун»^[26][27] або «той, хто можа дагнаць»^[28] — ідэнтычныя тлумачэньням імя Віцень (усе гэтыя тлумачэньні народжаны на Віленшчыне лінгвіст Уладзіслаў Юргевіч вызначыў як «кур’ёзныя»)^[29]
3. Паводле гісторыкаў, Вітаўт ведаў нямецкую мову і, відаць, мог як надыктоўваць, так і ўласнаруч пісаць на гэтай мове^[95]