Этнічная тэрыторыя беларусаў

Этні́чная тэрыто́рыя белару́саў — тэрыторыя кампактнага рассялення беларусаў як этнаса. З гэтай тэрыторыяй звязаны этнагенез беларусаў і іх этнічная гісторыя. Геаграфічнае асяроддзе, якое належыць этнічнай тэрыторыі, гэта не толькі прастора пражывання народа, але і жыццёвая аснова, якая абумоўлівае спецыфіку матэрыяльнай (гаспадарчыя заняткі, тыпы пасяленняў, асаблівасці прасторавых кантактаў) і духоўнай культуры.

Remove ads

Складванне этнічнай тэрыторыі беларусаў у Вялікім Княстве Літоўскім

Сучасная беларуская акадэмічная навука (Васіль Бандарчык, Міхаіл Піліпенка, Ігар Чаквін і інш.) лічыць, што працэс этнаўтварэння беларусаў пачынаецца ў XIII—XIV стст. у Вялікім Княстве Літоўскім^[1], а пачаў выразна ажыццяўляцца ў XIV—XV стст.^[2] У фарміраванні беларускага этнасу (у Папрыпяцці, Верхнім Панямонні, Верхнім Падзвінні і Верхнім Падняпроўі) яшчэ ў XIII—XIV стст. прынялі ўдзел значная частка ўсходніх славян («русь», «рускія»), часткова групы заходніх славян (галоўным чынам, палякі — пераважна сяліліся на Палессі^[3]) і неславянскія этнічныя групы, асабліва балцкія (літва, яцвягі, прусы, жамойты), многія з якіх былі вымушанымі перасяленцамі ў адзначаныя раёны^[4]. Усходнеславянскае насельніцтва ў сваёй масе склала аснову беларусаў, а неўсходнеславянскія групы з’явіліся дадатковым кампанентам гэтай новай этнічнай супольнасці^[5].

Сучасная саманазва «беларусы» замацавалася за беларускім этнасам (па ўсёй яго этнічнай тэрыторыі) канчаткова толькі з сярэдзіны 1860-х гг. (а трывала сярод шырокіх кол насельніцтва — з 1890-х гг.), што выклікае цяжкасці ў акрэсленні этнічнай тэрыторыі беларусаў у папярэдні час (гэтак жа як і дэмаграфічных паказчыкаў)^[6]. Да таго выкарыстоўваліся дзве саманазвы «рускія» («русіны») і «літоўцы» («літвіны»)^[7].

Так, яшчэ ў XIV—XVI стст. Вялікім Княстве Літоўскім (а пазней у Рэчы Паспалітай) побач з назвай «рускія» («русіны») выкарыстоўвалася ў шэрагу рэгіёнаў рассялення беларускага этнасу (галоўным чынам — у заходніх і паўднёвых раёнах сучаснай Беларусі і ўсходніх раёнах сучаснай Літвы — нават у адносінах да славянізаванага балцкага насельніцтва тых зямель) і самавызначэнне «літоўцы» («літвіны»)^[8]. Адзначана, што назвамі «рускія» і «Русь» у XIV—XVI стст. пераважна акрэсліваліся насельніцтва і ўсходнія і цэнтральныя раёны сучаснай Рэспублікі Беларусь і цесна звязваліся з праваслаўем^[9]. Існавала складаная іерархічная сістэма саманазваў насельніцтва — палітонімы, тапонімы (рэгіянальныя і лакальныя назвы, у тым ліку — урбанімы), канфесіёнімы, этнонімы^[10]. Часта цяжка вызначыць, у якіх выпадках вызначэнне «літоўцы» («літвіны») носьбітамі разумелася як этнонім, тапонім, канфесіёнім (для абазначэння каталіка) ці палітонім, што нярэдка выклікала дадатковыя формы самавызначэнняў («літвіны грэчаскага закону», «літвіны рускага роду», «рускія князі літоўскага роду», «літвін рускі па паходжанні», «Gente Lithuanus, natione Polonus» і г.д.), якія зноў жа выступалі сумессю палітонімаў, этнонімаў, канфесіёнімаў альбо тапонімаў^[11]. Узніклыя ў канцы XVI—XVII ст. тапонім «Белая Русь» і назва «беларусцы» не ахоплівалі ўсяго масіва беларускага народа і былі адпаведна тапонімам і лакальна-тэрытарыяльным этніконам, а таксама адносіліся (прычым вельмі рэдка) толькі да Полаччыны^[12]. Гэтыя назвы («Белая Русь» і «беларусцы») пад уплывам Маскоўскай дзяржавы і праваслаўных актывістаў Рэчы Паспалітай пачалі шырэй выкарыстоўвацца (паралельна з тэрмінам «Русь» і «рускія»/«русіны») для вызначэння падзвінскіх і падняпроўскіх ваяводстваў і паветаў у ВКЛ з 1630-х гг., аднак значна саступалі па частаце выкарыстання тэрмінам «Русь» і «рускія»^[13].

У XVII ст. назвы «Літва» і «літоўцы» («літвіны») трывала выкарыстоўваюцца ў якасці тапоніма і этноніма пры азначэнні заходняй і цэнтральнай частак ВКЛ і яго насельніцтва, што захавалася да часу падзелаў Рэчы Паспалітай і пазней^[14].

У той жа час у беларускіх этнолагаў існуюць розныя погляды на тое, ці быў агульны этнонім для вызначэння ўсяго этнічна беларускага насельніцтва ў часы ВКЛ. Так, Міхаіл Піліпенка лічыць, што тэрмін «літвіны» быў як палітонімам; так і этнонімам для беларусаў, калі яны хацелі адрозніць сябе ад іншых усходнеславянскіх народаў — вялікарусаў і ўкраінцаў. Для адрознення ад суседніх літоўцаў-балтаў, па сцверджанні Піліпенкі, беларусы выкарыстоўвалі тэрмін «рускія» («русіны»)^[15]. Ігар Чаквін лічыць, што назва «літвіны» была найбольш абагульняючай этнанімічнай формай самасвядомасці беларускага насельніцтва ў часы ВКЛ і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень кансалідацыі беларускага этнасу, ахопліваючы ў гэтакім сэнсе ўсю яго этнічную тэрыторыю^[16]. Паводле Чаквіна, этнанімічная форма «літвіны» была дэтэрмінавана як дзяржаўна-палітычным, так і этнагенетычным фактарам^[17]. Чаквін лічыць, што славянамоўныя (беларускамоўныя) «літоўцы» («літвіны»), супрацьпастаўлялі сябе літоўцам-балтам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» або «аўкштайты»^[18] і інш.^[19] Ён сцвярджае, што заходнія групы балцкага насельніцтва ВКЛ («жамойты») не выкарыстоўвалі назву «літоўцы» («літвіны») нават у якасці палітоніма^[19], хоць вызначэнне «літоўцы» («літвіны»), як сцвярджае Чаквін, таксама было характэрна для балтамоўнага насельніцтва Віленскага края, якое пастаянна славянізавалася, што ўключалася ў склад беларускай этнічнай тэрыторыі^[16].

Асобную пазіцыю займае сучасны беларускі гісторык-археолаг Ігар Марзалюк, які сцвярджае, што этнас без агульнай саманазвы — гэта нонсэнс. Ён аспрэчвае, што назвы «Літва» і «літоўцы» («літвіны») былі этнічнай саманазвай беларусаў у часы ВКЛ ці нават эндаэтнонімам славянскага насельніцтва Віленшчыны, Гарадзеншчыны і Навагрудчыны^[20]. Марзалюк лічыць, што тэрміны «рускі» («русін», «русь») з’яўляўся агульным эндаэтнонімам для ўсіх частак старабеларускага этнасу і паралельна звязваўся з праваслаўем насельніцтва (а пасля і ўніяцтвам)^[21]. Даследчык звязвае этнонімы «Літва» і «літоўцы» («літвіны») выключна з літоўцамі-балтамі і каталіцызмам, а для беларускага насельніцтва, на думку Марзалюка, яны былі толькі палітонімам (азначэннем падданства); сцвярджае, што ў заходняй частцы ВКЛ рэлігійны падзел шмат у чым супадаў з падзелам этнічным, а наяўнасць носьбітаў самавызначэння «літоўцы» («літвіны») на ўсходніх і паўднёвых частках ВКЛ тлумачыць прысутнасцю там каталіцкага літоўскага (балцкага) насельніцтва, тым адмаўляючы ўдзел балцкага насельніцтва (прыняўшага каталіцтва, а не праваслаўе) у этнагенезе беларусаў^[22]^[23]. Ён таксама лічыць, што дазволы вялікіх князёў (напрыклад, Вітаўта) «русінам» па жаданні хрысціцца ў каталіцызм і палітыка рэлігійнай талерантнасці не могуць быць доказам наяўнасці аднаго этнаса з двума эндаэтнонімамі^[24]. Ігар Марзалюк сцвярджае, што пераход шляхты і сялян з праваслаўя ў каталіцызм азначаў і пераход у іншы этнас (з «рускіх» (беларусаў) — у літоўцаў-балтаў)^[25]. Шырокае прыняцце ў XVII ст. у ВКЛ шляхтай побач з самавызначэннем «літоўцы» і самавызначэння «палякі», на думку Марзалюка, азначала ўключэнне ў склад польскага этнасу^[26]. Паводле Марзалюка, у часы ВКЛ беларусы і ўкраінцы вызначаліся адным эндаэтнонімам — «рускія» («русіны», «русь») — адрозніваліся ад «рускага народа» («рускіх») у Маскоўскай дзяржаве, называючы жыхароў Маскоўскай дзяржавы «маскоўцамі» («маскавітамі»). Для размежавання беларусаў ад украінцаў у ВКЛ і Рэчы Паспалітай Марзалюк прапануе, што трэба рэаніміраваць і выкарыстоўваць, як ён кажа, штучны, «кабінетны» этнонім «старабеларускі этнас» і ўлічваць комплекс культуры^[27]. Такім чынам, з аднаго боку Ігар Марзалюк сцвярджае, што этнас без саманазвы — гэта нонсэнс^[28], а з другога боку — уводзіць штучны і кабінетны тэрмін «старабеларускі этнас» («старабеларусы»), які не сустракаецца ў пісьмовых крыніцах^[28]. З аднаго боку, Ігар Марзалюк сцвярджае, што падзел паміж беларусамі і літоўцамі праходзіў па веравызнанні (праваслаўе — «руская вера»), а з другога боку — не прыводзіць прыклады, што каталіцызм да Люблінскай уніі (1569) называўся як «літоўская вера», а толькі як «ляшская вера» (г.зн. «польская вера»)^[28]. З аднаго боку, Ігар Марзалюк лічыць мясцовую шляхту XVII—XIX ст. за этнічна польскую, а з другога боку — сам прыходзіць да высновы, што ля вытокаў беларусацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі і стварэння ідэалогіі асобнасці беларускай нацыі і яе шляху стаялі ў XIX ст. менавіта шляхціцы-каталікі (Восіп Турчыновіч і Ігнат Кулакоўскі), а не праваслаўныя сяляне ці святары^[29]^[30].

Ігар Марзалюк лічыць, што продкі большасці сучасных беларусаў-каталікоў сучаснай Заходняй Беларусі і Віленшчыны мелі літоўскае (балцкае) паходжанне, вызначаючы сябе «літоўцы» («літвіны») і не мовячы на беларускай мове, і лічыць неправамоцным уключаць тыя абшары ў склад этнічнай тэрыторыі беларусаў у XIV—XVII стст.^[31] Ён сцвярджае, згаджаючыся з польскім гісторыкам Рышардам Радзікам, што працэс пераходу каталіцкага балцкага насельніцтва («літоўцаў» / «літвінаў») на беларускую мову на тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі і Віленшчыны адбываўся ў XVIII—XIX стст. і скончыўся толькі ў ХХ ст.^[32] Марзалюк у гэтым спасылаецца і на беларускага этнолага Міхаіла Грынблата^[33], але Грынблат указваў на пачатак працэсу славянізацыі балцкага насельніцтва на тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі (а пазней і Віленшчыны) яшчэ ў VI—IX стст., а пазней — інтэнсіўнага працэсу беларусізацыі балцкага насельніцтва ў XIV—XVI стст., хоць указваў на пэўную распаўсюджанасць двухмоўя насельніцтва (беларуская і літоўская мовы) у асобных раёнах адзначанага рэгіёна яшчэ да першай паловы XIX ст., што захавалася часткова і ў сярэдзіне XX ст.^[34], ці нават з XIX ст. трохмоўя (дадаткова і польская мова)^[35]. Акрамя таго, у Вільні яшчэ ў канцы XIV ст. мелася 12 праваслаўных храмаў у параўнанні з 6 каталіцкімі^[36], а ў «Спісе рускіх гарадоў дальніх і бліжніх», складзеных пісцамі кіеўскага мітрапаліта Кіпрыяна (XIV ст.), узгадваюцца Коўна, Вількамір і Трокі, бо там меліся буйныя праваслаўныя суполкі^[37]^[38].

Ігар Чаквін указвае, што славянізаванасць Верхняга Панямоння (тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі) у XIV—XVI стст. пацвярджаецца лінгвістычным матэрыялам (вельмі старажытным пластам славянскай тапанімікі і анамастыкі ўвогуле) і антрапалагічнымі характарыстыкамі старажытнага (X—XVI стст.) насельніцтва гэтай тэрыторыі^[39]. І дадае, што наяўнасць у Верхнім Панямонні вялікай колькасці ўніяцкіх прыходаў сведчыць аб наяўнасці ранейшых праваслаўных прыходаў, а не каталіцкіх парафій^[39]. Ігар Чаквін адзначае, што, хоць Віленшчына тапанімічна называлася «Літва», старажытная частка Вільні (Крывы горад) звязана з аднайменным этнонімам «крывічы», якія (паводле версіі Уладзіміра Галубовіча) і былі заснавальнікамі пасялення, і што на Віленшчыне ў XIV—XVI стст. прысутнічала значная частка насельніцтва, якая вызначала сябе як «русь» («рускія», «русіны»)^[38]^[40]^[41].

Тэзіс Марзалюка, што існаваў адзіны эндаэтнонім беларускага этнасу — «рускі» («русін», «русь»), выклікаў нязгоду ў беларускага гісторыка Генадзя Сагановіча, які адзначыў, што беларусы былі розных хрысціянскіх веравызнанняў, таму гэта не дазваляла мець адзіны эндаэтнонім і не было спрыяльным для этнічнай кансалідацыі^[42]. Беларускі гісторык Алесь Смалянчук заўважыў, што пры абгрунтаванні сваіх пазіцый Ігар Марзалюк часта карыстаецца літаратурнымі і публіцыстычнымі крыніцамі, вырываючы цытаты з агульнага кантэксту ўсяго дакументу, і прыпісвае польскаму гісторыку Юліушу Бардаху тэзіс пра этнічную польскасць «літвінскай шляхты» у другой палове XIX ст., чаго на праўдзе Бардах не выказваў^[43].

Remove ads

Уяўленні аб этнічнай тэрыторыі беларусаў у часы Расійскай імперыі

Канфесійны падыход у вызначэнні этнічнай прыналежнасці

Пасля далучэння зямель Вялікага Княства Літоўскага да Расійскай імперыі афіцыйная расійская ўлада захавала геаграфічную тэрміналогію Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць—Літва—Русь(Беларусь)), назваўшы «беларускімі» толькі землі Падняпроўя і Падзвіння, якія ўвайшлі ў склад Беларускага генерал-губернатарства. Астатняя беларуская этнічная тэрыторыя (у тым ліку Мінская губерня) да пачатку 1870-х гг. тапанімічна называлася «Літвой», «літоўскімі губернямі», у тым ліку ў афіцыйных дакументах Расійскай імперыі. Да пачатку 1860-х гг. у афіцыйным расійскім справаводстве Жамойць часам называлася як «Самагіція» ці «самагіцкія паветы» (па-руску «самогитские поветы») — Шавельскі, Цельшаўскі, Расіенскі і Упіцкі паветы, якія ўваходзілі ў склад Віленскай губерні^[45]. Існавала каталіцкая «Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія, перайменаваная 11 кастрычніка 1840 г. у Цельшаўскую (з цэнтрам у Цельшах), а ў 1848 г. старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволена расійскімі ўладамі да выкарыстання побач з новай^[46]. 18 снежня 1842 г. са складу Віленскай губерні былі вылучаны паветы з пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губерні, з якіх была створана Ковенская губерня, атрымаўшая неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)^[47].

Пасля скасавання ў Расійскай імперыі ўніяцтва (1839) як жаданне паказаць не толькі спадчынна-дынастычны^[48], але і этнаканфесійна «рускі» характар^[48] гэтых «літоўскіх губерняў» (Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай губерняў) ва ўрадавай тэрміналогіі ў адносінах да губерняў Віленскага ваеннага генерал-губернатарства пачаў першапачаткова ўжывацца тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губерні»), што, аднак, не змагло канчаткова ліквідаваць неафіцыйнае (а часам і афіцыйнае) ужыванне тэрмінаў «Літва» і «літоўскія губерні» у адносінах да Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губерняў.

З 1850-х гг. у Расійскай імперыі пачынаецца інтэнсіўна назапашвацца і аналізавацца фальклорна-этнаграфічны матэрыял (моўныя, канфесійныя, антрапалагічныя характарыстыкі насельніцтва, асаблівасці духоўнай і матэрыяльнай культуры) па літоўска-беларускім губерням. Па ідэалагічных матывах (заходнерусісцкіх поглядах на беларусаў) расійская ўлада імкнулася пашырыць тэрмін «Беларусь» на тыя тэрыторыі Паўночна-Заходняга края, якія калісьці ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі, хоць ужо былі каталіцкімі і тапанімічна называліся «літоўскімі губернямі» (Мінская, Гродзенская і Віленская губерні). Русіфікацыя і працэс прымусовага пераводу ўніяцкага і каталіцкага насельніцтва Паўночна-Заходняга края ў праваслаўе суправаджаўся выкарыстаннем канфесійнага (агульнасць веравызнання) і лінгвістычнага (агульнасць мовы) падыходаў (ці абодвух гэтых падыходаў) у вызначэнні «рускасці» насельніцтва^[49].

У сваім этнаграфічным даследаванні «Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню» (1853)^[51] Адам Кіркор адзначыў, што Віленскую губерню засяляюць два галоўныя «плямёны» — «славянскае» і «літоўскае», і таму вырашыў прадставіць мяжу паміж імі ў губерні^[52]. За аснову размежавання Адам Кіркор узяў рэкамендацыі Тэадора Нарбута, што этнаграфічную мяжу паміж славянскім і літоўскім насельніцтвам у Віленскай губерні трэба правесці на падставе ў першую чаргу славянскай і балцкай тапаніміцы — старажытных назваў мясцін, паселішчаў, рэк, азёр, улічваючы і дадзеныя старажытных хронік^[53]. У выніку такога падыхода Кіркор аднёс горад Вільню і наваколле вакол яго да тэрыторыі рассялення «літоўскага» племені: мяжу паміж «літоўскім» і «славянскім» племем у Віленскай губерні Кіркор правёў па лініі Друскенікі-Радунь-Ашмяны-Свір-Паставы-Друя^[54]. Іншая карціна атрымалася, калі Кіркор адзначаў распаўсюджанне моў сярод сялян у Віленскай губерні: ён указаў, што літоўская мова дамінуе толькі ў Троцкім павеце, а ў Віленскім, Лідскім, Свянцянскім і Ашмянскім паветах прадстаўлена толькі часткамі і саступае беларускай мове^[55]. Кіркор таксама дадаў, што «літоўцы» па большай частцы — католікі^[55], а беларускамоўнае насельніцтва — праваслаўныя (былыя ўніяты — «русіны»)^[56]. Кіркор таксама тэндэнцыйна і адвольна падзяліў славянскае насельніцтва Віленскай губерні на тры групы: 1) славяне-крывічы, 2) славяне-беларусы, 2) славяне-чарнарусы^[57].

У 1861 г. у Санкт-Пецярбургу быў выдадзены расійскі статыстычна-этнаграфічны зборнік «Матэрыялы па геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба. Віленская губерня» пад рэдакцыяй капітана А. Коравы, які карыстаўся ў тым ліку работай Кіркора^[58]. Корава таксама ўзяў рэкамендацыі Тэадора Нарбута, што этнаграфічную мяжу паміж славянскім і літоўскім насельніцтвам у Віленскай губерні трэба правесці на падставе ў першую чаргу славянскай і балцкай тапаніміцы — старажытных назваў мясцін, паселішчаў, рэк, азёр, а таму проста паўтарыў погляды Кіркора і правёў па лініі Друскенікі-Радунь-Ашмяны-Свір-Паставы-Друя^[59], намаляваўшы адпаведную карту і адлюстраваўшы ўслед за Кіркорам тры групы: славяне-крывічы, славяне-беларусы, славяне-чарнарусы^[60]. Аднак і Корава адзначыў, што на самой справе сяляне ваколіц Вільні і Трок размаўляюць на беларускай мове, хоць спавядаюць каталіцтва^[61]. Пазнейшыя даследчыкі пра гэта адзначалі, што ў 1850-ыя гг. у рускай этнаграфіі мяжа паміж «літоўцамі» і нелітоўскім насельніцтвам у Віленскай губерні была праведзена на падставе канфесійнай прыкметы: каталіцкае насельніцтва было аўтаматычна аднесена да «літоўцаў», а праваслаўнае насельніцтва было аднесена да славян, таму Віленскі край і не ўключалі ў склад этнічнай тэрыторыі беларусаў, хоць у Віленскім краі (у тым ліку — у ваколіцах Вільні) пераважала беларуская мова^[50].

У ходзе і пасля падаўлення «польскага» паўстання 1863—1864 гадоў расійскім урадам у прапагандысцкіх мэтах (для абгрунтавання валодання краем) былі выдадзены тэндэнцыйныя этнаграфічныя атласы Аляксандра Рыціха («Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям», Санкт-Пецярбург, 1863 г. і 1864 г.) і Радрыга Эркерта («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России», Санкт-Пецярбург, 1864 г.), якія паказвалі этнічную структуру насельніцтва «заходніх губерняў» («заходне-рускага края») Расійскай імперыі, дзе для доказаў рускасці зямель праваслаўныя жыхары (галоўным чынам — мясцовыя славянамоўныя сяляне) у «Заходнім краі» лічыліся за «рускіх», а дваране-каталікі — «палякамі». Пры этнічнай дыферэнцыяцыі насельніцтва Родрыг Эркерт і Аляксандр Рыціх зыходзілі толькі з канфесійнай прыналежнасці, прычым колькасць праваслаўных (па палітычным матывам) была наўмысна павялічана^[62]. Гэта тлумачыцца тым, што да 1880-х гг. у Расійскай імперыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнанне: да «рускіх» (куды ўключаліся і беларусы як галіна адзіна рускага народа) адносілі ўсіх, хто быў праваслаўны^[63].

Так, паводле этнаграфічнага атласа Радрыга Эркерта (1863, 1864), этнічная тэрыторыя беларусаў акрэслівалася ў межах Магілёўскай, Віцебскай (без ліфляндскіх паветаў — Дынабургскага, Рэжыцкага і Люцынскага), часткі Віленскай (па лініі Ашмяны — на поўнач ад Ліды) і Гродзенскай губерняў^[64]. Эркерт падзяліў этнічную тэрыторыю беларусаў на тры часткі: усходнюю (да Бярэзіны), заходнюю і паўднёва-заходнюю, ці Падляшша, а беларускае насельніцтва склала, па яго меркаванні, адпаведна тры групы: 1) «сапраўдныя беларусы» (на тэрыторыі Віцебскай, Магілёўскай, усходняй частцы Мінскай губерні, а таксама заходняй частцы Смаленскай губерні)^[65]; 2) «чарнарусы» (на тэрыторыі заходняй часткі Мінскай губерні і паўночнай частцы Гродзенскай губерні). Хоць Эркерт заўважае, што само насельніцтва «чарнарусамі» сябе не вызначае (гэтак жа як і не вызначае сябе «беларусамі»), а кажа, што мясцовыя дваране-«палякі» сябе называюць «літоўцамі» і гэтак жа «літоўцамі» называюць мясцовых славянамоўных сялян^[66]; 3) «падляшане» (заходняя частка Гродзенскай губерні — найбольш апалячаная частка беларусаў)^[67]. Паўднёвая частка Гродзенскай і Мінскай губерняў, з-за падобнасці гаворак сялянскага насельніцтва да ўкраінскай мовы, была, на думку Эркерта, населена «русінамі», якія былі складовай часткай «маларусаў» (украінцаў)^[68]. З аднаго боку Эркерт мяжу паміж літоўцамі-балтамі і беларусамі-славянамі правёў па канфесійнай прыкмеце, дадаткова наўмысна павялічыўшы колькасць праваслаўнага насельніцтва ў Гродзенскай губерні і не ўключыўшы ўвесь каталіцкі Віленскі край (землі напоўнач ад Ліды) і Вільню ў арэал беларускага народа, а з другога боку — правёў мяжу паміж беларусамі і маларусамі (украінцамі) па моўнай прыкмеце, не ўключыўшы Заходняе Палессе ў арэал беларускага народа. Эркерт выдаў дзве версіі (па-руску і па-французску) свайго этнаграфічнага атласа «заходне-рускіх губерняў і суседніх абласцей» (у французскім выданні — «губерняў, населеных цалкам ці часткова палякамі»)^[69].

Атлас Аляксандра Рыціха спачатку быў зроблены ў 1863 г. для службовага (ваеннага) выкарыстання, а пасля ў 1864 г. перапрацаваны для прапагандысцкіх мэт. Найбольш выразныя адрозненні былі ў ліку мясцовых католікаў. Калі ў версіі 1863 г. у ліку 2 633 456 католікаў Паўночна-Заходняга края ўказвалася 175 997 «беларусаў» і «чарнарусаў» і 853 706 «літоўцаў», то публікацыя ў 1864 г., ні на адзінку не змяняючы агульную колькасць гэтай канфесійнай групы (2 633 456), прыводзіць сярод католікаў 444 173 «беларуса» і «чарнаруса» і 585 530 «літоўцаў». Іншымі словамі, Рыціх, у новай версіі атласа пералічыў разам 268 176 чалавек з адной групы ў іншую: «беларусаў» і «чарнарусаў» стала больш роўна на столькі ж, на колькі стала менш «літоўцаў», што было відавочнай маніпуляцыяй і палітызацыяй этнаканфесійнай статыстыкі^[70].

Пасля задушэння паўстання 1863—1864 гадоў расійская ўлада і афіцыйная навука ўсё часцей сталі менаваць карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) дваран у краі «палякамі», а тэрмін «літоўцы» («літвіны») ужываць у дачыненні да балтамоўнага насельніцтва Ковенскай і Віленскай губерняў^[71].

Лінгвістычны падыход у вызначэнні этнічнай прыналежнасці

Толькі з 1880-х гг. у Расійскай імперыі этнавызначальнай прыкметай пачала лічыцца толькі ўжываная насельніцтвам мова, хоць лінгвістычны матэрыял адносна моўнай сітуацыі ў Расійскай імперыі пачаў інтэнсіўна назапашвацца яшчэ з 1840—1850-х гг. У 1875 г. Аляксандр Рыціх на падставе сабраных у 1850—1860-х гг. дадзеных склаў карту «Этнаграфічная карта Еўрапейскай Расіі» (1875), дзе ў аснову быў узяты моўны крытэрый. Карта так акрэслівала тэрыторыю рассялення беларусаў: на захад і поўдзень ад Сувалак (на захад ад Беластока), і далей па рэках Нараў, Ясельда, Прыпяць да яе ўпадзення ў Дняпро, на поўнач і ўсход — на поўнач ад Вільнюса, далей на Свянцяны, Люцын, Вялікія Лукі, на захад ад Вязьмы і Мгліна, затым па Дняпры да вусця Прыпяці^[72]. Выразнай адметнасцю карты было ўключэнне каталіцкага Віленскага края (большая частка Віленскай губерні) на падставе моўнага крытэрыю ў склад этнічнай тэрыторыі беларусаў.

У 1869 г. была ліквідавана каталіцкая Мінская дыяцэзія (1798—1869), а сяляне-каталікі пачалі прымусова ў 1870-ыя гг. пераводзіцца ў праваслаўе, хоць складалі ў тыя часы невялікую частку насельніцтва Мінскай губерні ў параўнанні з сялянамі-праваслаўнымі (у асноўнай масе былымі ўніятамі, лаяльнасць і шчырасць да праваслаўя якіх доўга ставілася пад сумненне расійскім урадам^[73]). 22 снежня 1870 г. і сама Мінская губерня расійскімі ўладамі была вылучана са складу самога Віленскага генерал-губенатарства. Таму з пачатку 1870-х гг. да «Беларусіі» тапанімічна пачалі адносіць і Мінскую губерню^[74]^[75]^[76].

З 1890-х гг. назва «Беларусія» («Беларусь») пачала стала распаўсюджвацца (коламі афіцыйнай навукі Расійскай імперыі, дзеячамі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху, у тым ліку пад яўным уплывам «заходнерусізму»^[77]) і на Гродзенскую (акрамя паўднёвых яе паветаў)^[78] і большую частку Віленскай губерні (за выключэннем «паўночна-заходняга яе кутка» — Троцкага павета)^[79]^[80]. Гэтаму ў першую чаргу спрыялі лінгвістычныя (і менш — этнаграфічныя) даследаванні (Іван Насовіч, Павел Шэйн, Юльян Крачкоўскі, Мікалай Нікіфароўскі, Яўхім Карскі і інш.), якія праводзіліся навуковымі ўстановамі Расійскай імперыі і прыватнымі даследчыкамі ў папярэдні час^[81]. Лінгвістычныя даследаванні паказвалі падобнасць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў многіх частках пяці губерняў Паўночна-Заходняга края (Гродзенскай, Віленскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай), а таксама ў сумежных — Смаленскай і Чарнігаўскай, пашыраючы ўсходнюю этнічную тэрыторыю беларусаў да Ржэва і Бранска. Канчаткова замацавала назву «Беларусь» за тэрыторыяй упершыню ў гісторыі апісаных і нанесеных на карту гаворак мовы, якая цвёрда атрымала назву «беларускай мовы»^[82], публікацыя фундаментальнага шматтомнага даследавання Яўхіма Карскага «Беларусы» (асабліва тамы «Уводзіны да вывучэння мовы і народнай славеснасці» (1903) і «Мова беларускага племені» (1908)). Праўда, пазней Карскі выказваўся, што акрэсліў тэрыторыю не беларускага этнасу, а беларускай мовы^[83]. Падобнасць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў паўночна-усходніх частках лінгвістычнай карты Яўхіма Карскага (як і іншых лінгвістаў) у многім тлумачылася тым, што раней на гэтых абшарах жыло племя крывічоў, якое ахоплівала арэалы вакол гарадоў Полацк, Віцебск, Пскоў, Смаленск, Вялікія Лукі і Цвер, аднак толькі частка генетычных і моўных нашчадкаў крывічоў прыняла ўдзел у этнагенезе беларусаў. Характэрна, што ў гэтых і іншых даследаваннях «беларусы» разглядаліся (як таго патрабавала афіцыйная расійская імперская ідэалогія заходнерусізма і цэнзура) як частка «адзінага рускага народа», аднак выяўленыя рысы мовы і культуры (нават сялянскага насельніцтва) сведчылі аб выразнай своеасаблівасці «Паўночна-Заходняга края» ад іншых частак Расійскай імперыі^[84].

Асаблівасцю было і тое, што этнаграфічны арэал беларусаў (паводле лінгвістычных прыкмет) не супадаў з афіцыйнай тапаніміяй Расійскай Імперыі. Віленскае генерал-губернатарства (з Віленскай, Ковенскай і Гродзенскай губерняў) неафіцыйна і часта афіцыйна тапанімічна называлася як «літоўскія губерні» (ці «Літва»), што захавалася ў адносінах да гэтых трох губерняў нават пасля скасавання ў 1912 г. Віленскага генерал-губернатарства. Напрыклад, у афіцыйным школьным падручніку геаграфіі, надрукаваным у 1914 г. у Расійскай Імперыі, Віленская, Ковенская і Гродзенская губерні ўсё яшчэ па інэрцыі сукупна называюцца як «літоўскія губерні», хоць адзначаецца, што ў іх пражывае па большасці беларускае, польскае і яўрэйскае насельніцтва. А да «беларускіх губерняў» у падручніку былі аднесены Мінская, Магілёўская і Смаленская губерні, хоць дадаецца, што беларусы жывуць і ў Віцебскай губерні^[85]. Гэтае несупадзенне этнаграфічнага і тапанімічнага арэала ставіла пэўную перашкоду, не спрыяла «уніфікацыі ўяўленняў» і гамагенізацыі беларускага насельніцтва.

Маскоўская дыялекталагічная камісія пры складанні падобных этнічных карт (1915 г.) таксама, не звяртаючы ўвагу на ўласнае атаясамленне насельніцтва (асабліва сялянскага), абапіралася на моўны крытэрый (фанетычныя асаблівасці мовы), але ўжо аднесла Заходняе Палессе да зоны пераходных ад беларускіх да ўкраінскіх гаворак і нават пашырыла (у параўнанні з картай Яўхіма Карскага) арэал беларускай мовы ў Чарнігаўскай і Калужскай губернях^[86].

Канфесійны і моўны крытэрыі (прынцыпы), пакладзеныя ў складанне афіцыйнай расійскай этнічнай статыстыкі, карт і ідэалогіі, ігнаравалі і не ўлічвалі наяўнасць структуры нефармальных сувязей сярод насельніцтва^[87]. Указаныя падыходы (канфесійны і/ці моўны крытэрыі) адмаўлялі этнасу ў праве быць негамагенным у этнанімічных, моўных, культурных і нават канфесійных адносінах, не прымалі варыятыўнасці.

Этнаграфічная карта Віцебскай губерні, складзеная Аляксандрам Семянтоўскім у 1871 г. Размешчана ў яго кнізе «Этнографический обзор Витебской губернии» (1872 г.)
Карта «Паўночна-Заходняга края» Расійскай імперыі — «Карта шасці губерняў Літвы і Беларусі», надрукаваная ў выдавецтве газеты «краёўцаў» «Kurier Litewski», паміж 1905—1910 гг.

Вынікі Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі (1897)

У ходзе Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі (1897) (руск.) (бел., не праводзілася апытанне насельніцтва аб этнічнай прыналежнасці асобы (ці як казалі ў тыя часы па-руску — «народности»), а толькі аб роднай (ужыванай) мове і веравызнанні. Дакладнасць вынікаў перапісу аспрэчваецца, але іншай усеахопнай статыстычнай інфармацыі няма. Так, перапіс паказаў, што паводле моўнай прыкметы беларусы ў Магілёўскай губерні складалі 82,4 %; у Мінскай — 76 %; у Віленскай — 56 %; у Віцебскай — 52,9 %; у Гродзенскай — 44 %^[88]. Абсалютную большасць беларускамоўнае насельніцтва мела ва ўсіх паветах Магілёўскай і Мінскай губерні.

У Віленскай губерні жыхары, якія ўказалі беларускую мову роднай, пераважалі ў чатырох паветах — Вілейскім (86,4 %), Дзісенскім (80,7 %), Ашмянскім (79,6 %) і Лідскім (72,4 %)^[88]. Беларускамоўнае насельніцтва паводле ўласнага самавызначэння складала 47,5 % Свянцянскага павета і 26 % Віленскага павета (у тым ліку абсалютна пераважала ў шырокім коле вёсак вакол горада Вільні)^[88]. У Вільні 40 % насельніцтва роднай мовай назвала яўрэйскую (ідыш); 30,1 % — польскую; 20,9 % — рускую; 4,3 % — беларускую; 2,1 % — літоўскую; 1,4 % — нямецкую; 0,5 % — татарскую; 0,3 % — украінскую; 0,4 % — іншыя мовы^[89].

У Віцебскай губерні беларускамоўнае насельніцтва было сканцэнтравана ў паўднёвай і цэнтральнай яе частках: у Дрысенскім павеце — 86,2 %; у Веліжскім — 85,7 %; у Невельскім — 84 %; у Гарадоцкім — 83,6 %; у Лепельскім — 82 %; у Полацкім — 73,1 %; у Віцебскім — 51,1 %; у Себежскім — 47,1 %; у Люцынскім — 20,5 %; у Дзвінскім — 13,8 %; у Рэжыцкім — 5,4 %^[88].

У Гродзенскай губерні беларускамоўнае насельніцтва пераважала ў Сакольскім павеце (83,8 %), Ваўкавыскім (82,4 %), Слонімскім (80,7 %), Пружанскім (75,5 %) і Гродзенскім (65,8 %), а ў Бельскім павеце складала 39,1 %, у Беластоцкім — 26,1 %^[88].

У Чарнігаўскай губерні беларускамоўнае насельніцтва (паводле ўласнага самавызначэння) згодна з дадзенымі перапісу 1897 г. складала 151,5 тыс. чалавек (6,6 % насельніцтва ўсёй губерні), з іх 84,7 % прыпадала на Суражскі павет Чарнігаўскай губерні, а 15,3 % — на Мглінскі павет: у Суражскім павеце вага беларускамоўнага насельніцтва складала 68,7 %, а ў Мглінскім — 14,1 %.

У Ковенскай губерні беларускамоўнае насельніцтва кампактна пражывала ў Новааляксандраўскім павеце — 16,8 %, а ў Курляндскай губерні — у Ілуцкім павеце (12,3 %). У Смаленскай губерні беларусаў па мове аказалася 100,7 тыс. чалавек, альбо 6,6 % насельніцтва ўсёй губерні. У Смаленскай губерні беларуская мова была роднай для 90 % насельніцтва Краснінскага павета, а ў астатніх паветах Смаленшчыны доля беларускамоўнага насельніцтва (паводле ўласнага самавызначэння) была вельмі малой, што тлумачаць русіфікацыяй сялянскага насельніцтва ў пачатковых школах^[88].

Цалкам паводле перапісу 1897 г. у адзначаных губернях пражывала 5 711 тыс. чалавек, што ўказалі беларускую мову як родную, з якіх 94,7 % (5 408 тыс. чалавек) кампактна пражывалі ў Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях^[88]. Цалкам жа ў гэтых пяці губернях насельніцтва, якое ўказала беларускую мову як родную, складала 63,5 % усіх жыхароў Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў^[90]. Большая частка (68,8 %) гэтай статыстычнай групы пражывалі ў вёсцы і належалі (91,3 %) да сялянскага саслоўя, якое пераважна займалася земляробствам; а ў гарадах пяці губерняў жыхары, якія ўказалі беларускую мову як родную, у 1897 г. складалі 14,5 %^[90].

Перапіс паказаў, што мова (фанетычныя асаблівасці роднай гаворкі) для насельніцтва не заўсёды была крытэрыем прыналежнасці да той ці іншай этнічнай супольнасці, што асабліва бачна на прыкладзе Смаленскай губерні, якая раней лінгвістамі адносілася па большасці да абшару беларускай мовы і беларусаў^[91]. Паводле беларускага этнолага А. Р. Раюка, сяляне і іншыя катэгорыі насельніцтва Смаленскай губерні захоўвалі ў XIX ст. свае фанетычныя асаблівасці мовы (што і было зафіксавана лінгвістамі), але проста не лічылі іх за беларускія, а прыналежнасць да рускага этнасу ўкаранялася ад паўсядзённых нефармальных стасункаў з мясцовымі рускімі праваслаўнымі дваранамі і святарамі^[91]. І гэтая этнічная асіміляцыя жыхароў Смаленшчыны і Старадубшчыны і ўключэнне ў склад рускага этнасу адбыліся ўжо ў XVIII ст.^[92]

У Заходнім Палессі, якое традыцыйна раней лінгвістамі адносілася да абшару ўкраінскай (маларускай) мовы, у Пінскім павеце ў 1897 г. 74,3 % жыхароў назвалі сваёй роднай мовай беларускую, а ўкраінскай — толькі 0,6 % (1423 чалавекі); у Пружанскім — адпаведна 75,5 % і 6,7 %^[93]. У 1897 г. украінскую (маларускую) мову роднай указалі роднай 64,3 % насельніцтва Брэсцкага павета, а Кобрынскага павета — 79,6 %. Аднак, ужо ў 1910 г., паводле звестак губернскага статкамітэта, у Кобрынскім павеце ўдзельная вага беларусаў складала 84,8 % і паступова павялічылася да 85,7 % у 1913 г.; а ў Пружанскім — да 87,1 % у 1913 г.^[93] Толькі Брэсцкі павет перад Першай сусветнай вайной быў заселены на 65,9 % нібыта ўкраінцамі, але і тут да 1918 г. асноўная маса насельніцтва ўжо стала звацца беларусамі^[93]. Гэта тлумачыцца працэсам распаўсюджвання этноніма «беларусы», «беларусізацыяй» свядомасці: мясцовыя органы кіравання, прыходскія святары, дадзеныя якіх і былі крыніцай этнічнай статыстыкі, разумелі, што вакол іх жывуць блізкія людзі — не ўкраінцы, а беларусы^[94].

Remove ads

Уяўленні аб этнічнай тэрыторыі беларусаў у заходнееўрапейскай навуцы

У 1827 г. расійскі этнограф Пётр Кёпен выдаў працу «О происхождении, языке и литературе литовских народов», у якой упершыню ў расійскай навуцы паспрабаваў вызначыць межы рассялення «літоўскіх народаў» (імі разумеліся балтамоўныя народы — літоўцы і латышы) і мяжу, якая аддзяляе балтамоўнае і славянамоўнае насельніцтва імперыі. Звесткі, сабраныя Кёпенам у 1827 г. адносна славянамоўнага насельніцтва імперыі, не былі надрукаваны і знаходзіліся ў рукапісе ў Расійскай акадэміі навук^[95]. Працай Кёпена скарыстаўся вядомы чэшскі славіст Павел Шафарык, які ў сваім даследаванні «Славянскі народапіс» (Прага, 1842)^[96] на падставе мовы акрэсліў тэрыторыю рассялення «беларусаў» і падаў лічбы пра агульную іх колькасць (2 726 000 чалавек — 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў). «Беларускую мову» Шафарык назваў гаворкай «агульнарускай мовы», а абшарам яе распаўсюджання ўказаў цалкам Магілёўскую і Мінскую губерні, большую частку Віцебскай і Гродзенскай губерняў і Беластоцкай вобласці, а таксама меншую частку Віленскай губерні. Шафарык у «беларускай мове» вылучаў уласна «беларускую гаворку» («белорусское подречие») у Магілёўскай і Віцебскай губернях і «літоўска-рускую» («литовско-русское подречие») — у Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губернях^[97]. Недахоп звестак не дазволіў Шафарыку вызначыць дакладныя межы распаўсюджання беларускай мовы і беларускага этнасу на ўсходзе, поўдні і паўночным захадзе, таму яна была праведзена ў многім па былых межах ВКЛ (напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г.)^[98]. У самой жа Расійскай Імперыі першая этнаграфічная карта была складзена Пятром Кепенам толькі ў 1851 г., але Кепен адлюстраваў там толькі рассяленне ўсіх неславянскіх народаў Еўрапейскай часткі Расіі, таму вызначыць па ёй межы беларусаў было немагчыма^[95].

Этнічная тэрыторыя беларусаў пасля распаду Расійскай імперыі (1917)

Пасля ліквідацыі ў 1917 г. Расійскай імперыі ў выніку Лютаўскай рэвалюцыі і працэсу большай дэмакратызацыі грамадства, праявіліся нацыянальна-культурныя і палітычныя сілы, якія паставілі за мэту палітычнае самавызначэннем беларусаў — у форме складовай часткі ці аўтаноміі ў новай, дэмакратычнай Расійскай рэспубліцы; федэрацыі з народамі былой Рэчы Паспалітай; ці самастойнай дзяржавы, якая б ахоплівала толькі этнічную тэрыторыю беларусаў. Гэта актуалізавала пытанне як пра навуковую канкрэтызацыю меж этнічнай тэрыторыі беларусаў, так і змаганне (у тым ліку — ідэалагічнае) з боку розных палітычных і нацыянальна-культурных сіл (беларусаў, літоўцаў, украінцаў, палякаў і рускіх) за тыя ці іншыя тэрыторыі былых шасці літоўска-беларускіх губерняў («Паўночна-Заходняга края») Расійскай імперыі^[99].

На картах суцэльнай этнічнай тэрыторыі беларусаў, складзеных у 1918 г. і 1919 г. адпаведна Мітрафанам Доўнар-Запольскім і Яўсеем Канчарам на падставе комплекса крытэрыяў (але пры дамінаванні лінгвістычнага падыходу), ужо ўсё Заходняе Палессе (Берасцейшчына і Піншчына) было ўключана ў абшар рассялення беларусаў^[99].

Акрамя таго, Мітрафан Доўнар-Запольскі аднёс да этнічнай тэрыторыі беларусаў не толькі Заходняе Палессе, але ўсе землі, дзе паводле даследаванняў Карскага дамінавала беларуская мова, і трошкі пашырыў арэал рассялення беларусаў за лік сумежных зямель (невялікіх частак Ломжынскай, Чарнігаўскай і Арлоўскай губерняў)^[99]. Арэал рассялення беларусаў, акрэслены Доўнар-Запольскім, займаў тэрыторыю 258 тыс. км² з 15 млн насельніцтва, у тым ліку саміх беларусаў каля 12 млн.^[100]

Яўсей Канчар яшчэ больш, чым Доўнар-Запольскі, пашырыў межы этнічнай тэрыторыі беларусаў, уключыўшы ў арэал рассялення беларусаў таксама цалкам Масальскі і Жыздраўскі паветы Калужскай губерні, цалкам усю Смаленскую губерню, цалкам Ржэўскі і Асташкаўскі паветы Цвярской губерні, цалкам Бранскі, Трубчэўскі і Сеўскі паветы Арлоўскай губерні, паўднёвую палову Сувалкаўскай губерні, увесь Новааляксандраўскі павет Ковенскай губерні, а таксама цалкам тэрыторыю ўсіх трох «інфлянцкіх паветаў» Віцебскай губерні — Рэжыцкага, Дынабургскага і Люцынскага^[99]^[101]. На думку, этнолага А. Р. Раюка, М. Доўнар-Запольскі і Я. Канчар па сутнасці былі прадаўжальнікамі традыцыі расійскіх этнографаў і лінгвістаў XIX ст.^[99]

У 1918 г. прадстаўнікі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху абвясцілі аб стварэнні незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі, дзяржаўнымі межамі якой аб’яўляліся межы рассялення беларусаў паводле Мітрафана Доўнар-Запольскага^[102]. У сярэдзіне XX ст. некаторыя беларускія мігранцкія палітыкі-сацыялісты ў Францыі і Вялікабрытаніі ў сваіх выданнях адвольна яшчэ больш пашыралі беларускую этнічную тэрыторыю, даводзячы яе на поўначы і ўсходзе за Пскоў, Ржэў, Вязьму і пад Калугу^[102].

Іншы погляд на арэал рассялення беларусаў у пачатку XX ст. мелі краёўцы-кансерватары (на чале з Эдвардам Вайніловічам), якія ў 1917—1921 гг. імкнуліся рэалізаваць свае ідэі палітычнай суб’ектнасці беларуска-літоўскіх зямель (ці толькі Беларусі) — выключна ў рамках шасці паўночна-заходніх губерняў былой Расійскай імперыі — Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай, Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай губерняў^[102]. Сам арэал рассялення беларусаў акрэслівалі прыблізна ў рамках пяці губерняў — Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай, Гродзенскай і Віленскай^[102]^[103].

Краёўцы-кансерватары не згаджаліся з пазіцыямі беларускіх нацыял-дэмакратаў (апошнія прэзентавалі ў 1919 г. у Парыжы і іншых сталіцах Еўропы этнічную карту рассялення беларусаў, падрыхтаваную Мітрафанам Доўнар-Запольскім), што ў склад беларускай дзяржавы павінны ўваходзіць часткі былых Смаленскай, Пскоўскай, Калужскай і Чарнігаўскай губерняў, бо на гэтых тэрыторыях, на думку краёўцаў, беларусы былі ў відавочнай меншасці^[102].

Краёўцы-кансерватары лічылі тэрытарыяльныя жаданні беларускіх нацыял-дэмакратаў адносна ўсходняй мяжы Беларусі занадта перабольшанымі і сцвярджалі, што рэальная этнічная мяжа паміж Беларуссю і Расіяй — гэта мяжа паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Расійскай імперыяй напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г., г.зн. тагачасныя знешнія межы Віцебскай і Магілёўскай губерняў — без Смаленшчыны і Браншчыны^[102]^[104]. Лідар краёўцаў-кансерватараў Эдвард Вайніловіч лічыў, што мяжа паміж беларускім і рускім сялянствам ляжыць у светапоглядзе насельніцтва — усходняя мяжа рассялення беларусаў скончваецца там, дзе «скончваецца індывідуальная ўласнасць, а пачынаецца ўласнасць абшчынная»^[102]. Мелася на ўвазе тое, што яшчэ ў ходзе падаўлення Студзенскага паўстання (1863—1864) расійскі ўрад 1 сакавіка 1863 г. скарэктаваў умовы сялянскай рэформы (1861) у Беларусі, выдаўшы ўказ аб абавязковым пераводзе сялян Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў на выкуп, г.зн. у катэгорыю зямельных уласнікаў, з памяншэннем выкупной сумы на 20 %, а да канца 1863 г. гэтая мера была распаўсюджана на Віцебскую, Магілёўскую губерні, чым па сутнасці скасоўвалася сялянская абшчына ў Беларусі — і сяляне станавіліся паўнапраўнымі прыватнымі ўласнікамі зямлі^[102]. У той жа час сяляне цэнтральных расійскіх губерняў (у тым ліку і Смаленскай губерні) пасля адмены прыгону (1861) аж да 1880-х гг. знаходзіліся ў статусе «часоваабавязаных», у сваёй большасці аж да сталыпінскай аграрнай рэформы і пазней мелі зямлю ў калектыўнай (абшчыннай) уласнасці, а таму перыядычна пераразмяркоўвалі сваю зямлю паміж членамі абшчыны, стрымлівалі выхад селяніна з абшчыны і атрыманне ім належнай долі зямлі ў індывідуальную ўласнасць, што не столькі спрыяла развіццю капіталістычных адносін, колькі кансервавала архаічныя эканамічныя структуры^[102].

У выпадку, калі б літоўскі нацыянальны рух адмовіўся стварыць тэрытарыяльна адзіную беларуска-літоўскую дзяржаву, лідар краёўцаў-кансерватараў Эдвард Вайніловіч лічыў правільным Вільню і Віленскі край пакінуць у складзе беларускай, а не літоўскай дзяржавы, бо, на думку Вайніловіча, літоўцаў у Вільні няма, а ў Віленскім краі дамінавалі беларусы^[105].

Паводле беларускага этнолага Андрэя Раюка, «мяжа паміж беларускай і рускай этнічнымі тэрыторыямі ў канцы XVIII — пачатку XX ст. істотна не змянялася і адпавядала знешнім паўночным і ўсходнім межам Полацкай (Віцебскай) і Магілёўскай губерняў Расійскай імперыі, якія супадалі са знешнімі паўночнымі і ўсходнімі межамі ВКЛ перад першым падзелам Рэчы Паспалітай у 1772 г. Мясцовае каталіцкае маянтковае дваранства мела даволі адэкватнае ўяўленне (зыходзячы са сваёй гістарычна-дзяржаўнай традыцыі і паўсядзённых назіранняў і нефармальных кантактаў з сялянамі) аб межах беларускай этнічнай тэрыторыі і сваімі дзеяннямі і жыццямі нават паспрыяла захаванню тэрытарыяльнай мяжы паміж беларускім і рускім этнічнымі масівамі непарушнай. Канфесійны і моўны падыходы даследавання не ўлічвалі наяўнасці структуры нефармальных сувязей, якія ўтваралі этнічную сістэму»^[87]. Андрэй Раюк указвае, што ўвесь час знаходжання беларускіх зямель у складзе Расійскай імперыі значная частка мясцовага каталіцкага дваранства марыла адрадзіць былую федэрацыйную Рэч Паспалітую, прычым толькі ў межах да першага падзелу ў 1772 г., і адзначае, што рэжым выключных законаў, уведзены расійскім урадам у беларуска-літоўскіх губернях з-за паўстанняў мясцовых каталіцкіх дваран, і карэкціроўка сялянскай рэформы не былі прычынай рознасці этнічнага стэрэатыпа паводзін і светапогляду беларусаў і рускіх, а толькі значна ўзмацнялі своеасаблівасць эканамічна-прававога становішча літоўска-беларускіх губерняў і іх адасобленнасць ад рэалій агульнаімперскага жыцця і іншых рэгіёнаў Расійскай імперыі^[87]. На думку А. Раюка, гэта, у сваю чаргу, заканамерна спрыяла кансервацыі стэрэатыпа паводзін прадстаўнікоў беларускага этнасу з-за павелічэння сярэднестатыстычнай частаты нефармальных сувязей унутры сваёй этнічнай сістэмы^[87].

Remove ads

Карты

Межы беларускай этнічнай тэрыторыі паводле Яўхіма Карскага (1903 г.), Мітрафана Доўнар-Запольскага (1919 г.) і межы Рэспублікі Беларусь (1991 г.)
Межы Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), аб'яўленыя 25 сакавіка 1918 г. на падставе «этнічнага крытэрыю» (як гэта разумелася палітыкамі і ідэолагамі БНР) — на падставе прац беларускага гісторыка Мітрафана Доўнар-Запольскага
Межы Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), аб'яўленыя 25 сакавіка 1918 г. на падставе «этнічнага крытэрыю» (як гэта разумелася палітыкамі і ідэолагамі БНР) — на падставе прац беларускага гісторыка Мітрафана Доўнар-Запольскага
Межы Украіны на падставе «этнічнага крытэрыю» (як гэта разумелася палітыкамі і ідэолагамі УНР), якія былі заяўлены дэлегацыяй Украінскай Народнай Рэспублікай (УНР) на Парыжскай мірнай канферэнцыі ў 1919—1920 гг.
«Этнаграфічная карта Еўропы», апублікаваная ў 1918 г. дзеячамі літоўскага (балтамоўнага) нацыянальна-дэмакратычнага руху ў Лазане (Швейцарыя) пры Саюзе Нацый
«Карта Літвы», апублікаваная ў 1918 г. літоўскім інфармацыйным бюро ў Лазане (Швейцарыя), дзе адлюстроўваецца гістарычных шлях літоўцаў (балтаў) і межы рассялення літоўскага этнасу, якія літоўская дэлегацыя прапанавала ў якасці меж ствараемай Літоўскай рэспублікі
Праект дзяржаўных меж Літвы («тэрытарыяльная мроя літоўцаў») паводле «этнічнага крытэрыю» (як гэта разумелася палітыкамі і ідэолагамі Літвы), заяўлены на Парыжскай мірнай канферэнцыі ў 1919—1920 гг., — з кнігі літоўскага ксяндза Ёнаса Жылюса (1870—1932) «Межы Літвы» (Парыж, 1920 г.)
Межы тэрытарыяльных прэтэнзій (цёмна-зялёны колер) Літвы на Віленскі край у 1920 г. на падставе «этнічнага крытэрыю» (як гэта разумелася палітыкамі і ідэолагамі Літвы)
Этнічная карта Ліфляндскай, Эстляндскай, Курляндскай, Ковенскай, Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў Расійскай Імперыі (1858 г.), створаная Мікітай Іванавічам Зуевым
Палякі (арэал размешчаны па цэнтры — чырвоны колер) у Цэнтральнай Еўропе на карце «Карта заходніх і паўднёвых славян» (1875 г.), складзенай Аляксандрам Рыціхам паводле моўнага крытэрыю. (фрагмент)
Этнаграфічная карта рассялення палякаў, створаная ў 1914 г. Чэславам Янкоўскім (1857—1929)
Тэндэнцыйная этнічная карта Еўропы^[106], зробленая ў Польшчы. 1927 год. (фрагмент).
Межы «рассялення палякаў» у міжваеннай Літве і Польшчы ў Віленскім краі паводле польскіх даследчыкаў, 1923 г.
Фрагмент карты «Землі і народы Еўропы», 1918 г. Картограф — нямецкі гісторык Дзітрых Шэфер (1845—1929). Арэал рассялення беларусаў — на версе фрагмента карты злева і пазначаны зялёным колерам
Арэал рассялення беларусаў (у цэнтры, светла-зялёны колер) на карце «Землі і народы Еўропы» (1918) Дзітрыха Шэфера (1845—1929). (фрагмент)