Tellur

Tellur (Te, łac. tellurium) – pierwiastek chemiczny, tlenowiec z grupy półmetali w układzie okresowym. Nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy Ziemi – tellus.

Tellur

antymon ← tellur → jod
Se ↑ Te ↓ Po 52 Te
Wygląd
srebrzystoszary
Widmo emisyjne telluru
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	tellur, Te, 52
Grupa, okres, blok	16 (VIA), 5, p
Stopień utlenienia	−II, −I, IV, VI[1]
Właściwości metaliczne	półmetal
Właściwości tlenków	średnio kwasowe
Masa atomowa	127,60 ± 0,03[a][2]
Stan skupienia	stały
Gęstość	6240 kg/m³
Temperatura topnienia	449,51 °C[3]
Temperatura wrzenia	988 °C[3]
Numer CAS	13494-80-9
PubChem	6327182
Właściwości atomowe Promień • atomowy • walencyjny • van der Waalsa 140 (obl. 123) pm 135 pm 206 pm Konfiguracja elektronowa [Kr]5s24d105p4 Zapełnienie powłok 2, 8, 18, 18, 6 (wizualizacja powłok) Elektroujemność • w skali Paulinga • w skali Allreda 2,10 2,01 Potencjały jonizacyjne I 869,3 kJ/mol II 1790 kJ/mol III 2698 kJ/mol
Właściwości fizyczne Ciepło parowania 52,55 kJ/mol Ciepło topnienia 17,49 kJ/mol Konduktywność 200×10−3 S/m Ciepło właściwe 202 J/(kg·K) Przewodność cieplna 2,35 W/(m·K) Układ krystalograficzny heksagonalny Twardość • w skali Mohsa 2,25 Prędkość dźwięku 2610 m/s (293,15 K) Objętość molowa 20,46×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy izotop wyst. o.p.r. s.r. e.r. MeV p.r. 120Te 0,096% >2,2×1016 lat 2×w.e. 1,701 120Sn 121Te {syn.} 16,78 dni w.e. 1,040 121 Sb 122Te 2,603% stabilny izotop z 70 neutronami 123Te 0,908% >1×1013 lat w.e. 0,051 123 Sb 124Te 4,816% stabilny izotop z 72 neutronami 125Te 7,139% stabilny izotop z 73 neutronami 126Te 18,952% stabilny izotop z 74 neutronami 128Te 31,687% 2,2×1024 lat β−β− 0,867 128 I 130Te 33,799% 7,90×1020 lat β−β− 2,528 130 I
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-02] Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie podanej karty charakterystyki Niebezpieczeństwo Zwroty H H301 Zwroty P P301+P310 NFPA 704 Na podstawie podanego źródła[4] 0 2 0   Numer RTECS WY2625000
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Charakterystyka

Kation tetratellurowy

Tellur w postaci krystalicznej jest srebrzystobiały, miękki i kruchy^[5] (handlowo dostępny jest w postaci szarego proszku^[6]). Jest półprzewodnikiem^[5]. Reaguje ze stężonym kwasem azotowym, tworząc kwas tellurawy (H
2TeO
3), w reakcji telluru z wodą królewską powstaje kwas tellurowy (H
2TeO
4). Ze stężonym gorącym kwasem siarkowym tellur reaguje, tworząc roztwór o barwie czerwonej, zawierający kationy tetratellurowe Te2+
4. Zabarwienie wynika z obecności 6 zdelokalizowanych elektronów π w płaskiej, kwadratowej strukturze kationów tetratellurowych. Kationy te pod wpływem wody hydrolizują z wydzieleniem czarnego osadu telluru.

Tworzy tellurki M
2Te, telluryny M
2TeO
3 i tellurany M
2TeO
4 (gdzie M – kation metalu jednowartościowego). Tellurowodór H
2Te jest nietrwałym, trującym gazem, o nieprzyjemnym zapachu. Pył i pary telluru działają szkodliwie przy ich wdychaniu, drażnią także oczy.

Występowanie

W skorupie ziemskiej występuje on w ilości 0,005 ppm. Minerałem tego pierwiastka jest np. telluryt (TeO
2).

Odkrycie

Związki zawierające tellur zostały odkryte w 1782 w kopalni złota w dawnej Kleinschlatten (Transylwania), a obecnie w Zlatnej (Rumunia) przez austriackiego mineraloga Franza-Josepha Müllera von Reichensteina^[7][8], nazwany przez Martina Heinricha Klaprotha^[7] w 1798.

Zastosowanie

Tellur używany jest przede wszystkim jako składnik stopów z żelazem, miedzią i ołowiem. Dodatek telluru powoduje, że stop jest łatwiejszy do obróbki. Jest również używany do produkcji półprzewodników, a także w procesie wulkanizacji^[9] gumy i jako przeciwstukowy składnik benzyn^[9]. Tellurek kadmu używany do produkcji paneli fotowoltaicznych^[10], a niektóre związki wykorzystywane są do środków owadobójczych^[9].

Uwagi

1. Znane są próbki geologiczne, w których pierwiastek ten ma skład izotopowy odbiegający od występującego w większości źródeł naturalnych. Masa atomowa pierwiastka w tych próbkach może więc różnić się od podanej w stopniu większym niż wskazana niepewność. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.