Iryd

Iryd (Ir, łac. iridium) – pierwiastek chemiczny, metal przejściowy. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa iris oznaczającego tęczę.

Ten artykuł dotyczy pierwiastka chemicznego. Zobacz też: Iryd, przedstawienie Teatru Telewizji z 1968 oraz inne znaczenia skrótu Ir.

Iryd

osm ← iryd → platyna
Rh ↑ Ir ↓ Mt 77 Ir
Wygląd
srebrzystobiały
Widmo emisyjne irydu
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	iryd, Ir, 77 (łac. iridium)
Grupa, okres, blok	9, 6, d
Stopień utlenienia	II, III, IV, VI
Właściwości metaliczne	metal przejściowy
Właściwości tlenków	średnio zasadowe
Masa atomowa	192,22 ± 0,01[a][1]
Stan skupienia	stały
Gęstość	22420 kg/m³
Temperatura topnienia	2466 °C[2]
Temperatura wrzenia	4428 °C[2]
Numer CAS	7439-88-5
PubChem	23924
Właściwości atomowe Promień • atomowy • walencyjny 135 (obl. 180) pm 137 pm Konfiguracja elektronowa [Xe]4f145d76s2 Zapełnienie powłok 2, 8, 18, 32, 15, 2 (wizualizacja powłok) Elektroujemność • w skali Paulinga • w skali Allreda 2,20 1,55 Potencjały jonizacyjne I 880 kJ/mol II 1680 kJ/mol III 2600 kJ/mol
Właściwości fizyczne Ciepło parowania 605 kJ/mol Ciepło topnienia 26,1 kJ/mol Ciśnienie pary nasyconej 1,47 Pa (2716 K) Konduktywność 19,7×106 S/m Ciepło właściwe 130 J/(kg·K) Przewodność cieplna 147 W/(m·K) Układ krystalograficzny regularny ściennie centrowany Twardość • w skali Mohsa 6,5 Prędkość dźwięku 4825 m/s (293,15 K) Objętość molowa 8,52×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy izotop wyst. o.p.r. s.r. e.r. MeV p.r. 189Ir {syn.} 13,2 dnia w.e. 189Os 191Ir 37,3% stabilny izotop z 114 neutronami 192m2Ir {syn.} 241 lat i.t. 0,155 192mIr 192Ir {syn.} 73,83 dnia β− 1,454 192Pt 193Ir 62,7% stabilny izotop z 116 neutronami 194Ir {syn.} 171 dni β− 194Pt
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-05] Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie podanej karty charakterystyki Niebezpieczeństwo Zwroty H H228, H319 Zwroty P P210, P305+P351+P338 NFPA 704 Na podstawie podanego źródła[3] 0 2 3
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Występowanie

Został odkryty w 1803 r. przez Smithsona Tennanta^[2][4]. Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,001 ppm^[4]. Najważniejszym minerałem irydu jest osmiryd – naturalny stop osmu i irydu. Drugim jest platynoiryd – stop platyny i irydu.

Większe ilości irydu – nawet ok. 0,5 ppm – znaleziono w osadach skalnych pochodzących z pogranicza kredy i trzeciorzędu – m.in. w osadach skalnych krateru Chicxulub położonego na półwyspie Jukatan w Meksyku, także w wielu miejscach w Europie – w Danii, Hiszpanii czy we Włoszech^[5]. Anormalne stężenie w osadach z końca kredy jest przesłanką świadczącą, że powodem wymierania kredowego (zagłady dinozaurów) była kolizja z planetoidą lub kometą. Iryd często występuje w obiektach kosmicznych w większej ilości niż jego naturalna zawartość w skorupie ziemskiej.

Właściwości fizyczno-chemiczne

Iryd jest twardym, kruchym srebrzystobiałym metalem. Należy do najcięższych pierwiastków – jego gęstość wynosi około 22 000 kg/m³ (22 g/cm³). Jest metalem szlachetnym, jednym z najmniej reaktywnych pierwiastków chemicznych. W stanie standardowym (T = 298 K (25 °C), p = 1013 hPa) nie ulega działaniu tlenu, chloru, kwasów, ani zasad. Nie roztwarza go nawet tzw. woda królewska, czyli mieszanina kwasu azotowego z kwasem solnym (w stos. obj. 1:3), która atakuje takie szlachetne metale jak platyna czy złoto. Umożliwia to oddzielenie irydu od innych metali szlachetnych, z którymi współwystępuje w przyrodzie. W podwyższonej temperaturze iryd reaguje z tlenem, tworząc tlenki – dwutlenek irydu IrO
2 oraz trójtlenek dwuirydu Ir
2O
3, które są nietrwałe i dysocjują w wyższych temperaturach na pierwiastki składowe. Niemetalem, z którym iryd reaguje najchętniej jest siarka, a także selen. Ma on podobne właściwości chemiczne do dwóch sąsiednich pierwiastków – osmu i platyny, z tego też powodu grupowane są w platynowce ciężkie – w analogii do triady żelaza (Fe, Co, Ni) i platynowców lekkich (Ru, Rh, Pd).

Iryd, podobnie jak i pokrewne mu metale, łatwo tworzy związki kompleksowe (koordynacyjne) z wieloma ligandami, zarówno prostymi (np. aniony i cząsteczki nieorganiczne), jak i złożonymi (np. duże cząsteczki organiczne). Kompleksy irydu, obok rodu czy platyny, mają szerokie zastosowanie w przemyśle.

Znaczenie biologiczne

Działanie biologiczne irydu i jego związków jest słabo poznane. Prawdopodobnie nie jest tak szkodliwy, jak większość metali ciężkich, jednakże niektóre jego związki mogą być toksyczne.

Zobacz też

• Anomalia irydowa

Uwagi

1. Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 192,217 ± 0,002. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.