Паставы

Паста́вы — места ў Беларусі, на рацэ Мядзелцы. Адміністрацыйны цэнтар Пастаўскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 19 881 чалавек^[1]. Знаходзяцца за 250 км на захад ад Віцебску. Чыгуначная станцыя на лініі Віцебск — Вільня. Вузел аўтамабільных дарог на Браслаў, Глыбокае, Шаркоўшчыну, Мядзел, Кабыльнік і іншыя.

Паставы лац. Pastavy
Даўнія камяніцы на Рынку
Герб Паставаў Сьцяг Паставаў
Першыя згадкі:	1552
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Пастаўскі
Вышыня:	140 м н. у. м.
Насельніцтва:	19 881 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2155
Паштовы індэкс:	211840
СААТА:	2240501000
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	55°7′0″ пн. ш. 26°50′0″ у. д.
Паставы на мапе Беларусі ± Паставы Паставы
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://postavy.vitebsk-region.gov.by/

Паставы — даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны). Адна з рэзыдэнцыяў шляхецкага роду Тызэнгаўзаў, якія зрабілі значны ўнёсак у разьвіцьцё паселішча. Да нашага часу тут захаваліся клясыцыстычны палац Тызэнгаўзаў і барокавы ансамбль гістарычнага Рынку, помнікі архітэктуры XVIII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся збудаваныя ў стылі клясыцызму царква і гандлёвыя рады, помнікі архітэктуры XIX стагодзьдзя, зруйнаваныя савецкімі ўладамі.

Назва

Існуе некалькі вэрсіяў паходжаньня тапоніму Паставы. Звычайна назва места тлумачыцца ад слова «стаў», што азначае 'запруда'^[2]. Існуюць зьвесткі, што ў ХІІІ стагодзьдзі жыхары Пасадніка збудавалі на рацэ плаціну і вадзяны млын і такім спосабам утварылі стаў вады. Згодна зь іншай вэрсіяй, тапонім паходзіць ад слова «постаў», якое азначае 'пара жорнаў у млыне для памолу збожжа'. Паводле гістарычных крыніцаў пастаўскі млын меў два поставы. Трэба зазначыць і тое, што ў беларускай мове паставом завецца кавалак (рулён) палатна або якогасьці іншага матэрыялу^[3][a].

Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: Postawy (26 студзеня 1516 году)^[5].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Паставаў

Вялікае Княства Літоўскае

Паводле археалягічных зьвестак, старажытнае паселішча на месцы Паставаў існавала яшчэ ў канцы 3-га — пачатку 2-га тысячагодзьдзя да н. э. на паўночным беразе Задзеўскага возера. У часе раскопак тут знайшлі крамянёвыя скрабкі, наканечнікі стрэлаў, нажы, часткі керамічных вырабаў. Першы меркаваны пісьмовы ўпамін пра Паставы (пад назвай Пасаднік^[6]) датуецца 996 годам. Расейскі гісторык С. Фёдараў у сваёй працы «Поселения Северо-Западного края Великого княжества Литовского», выдадзенай у Пецярбургу, пісаў: «Селение возникло в 996 году. Деспот Зенович, приезжий магнат, облюбовал это место и основался в 1005 году». Імаверна, у 1409 годзе вялікі князь Вітаўт перавёў Пасаднік у шэрагі мястэчак.

Антоні Тызэнгаўз

Аднак паводле сучасных энцыкляпэдычных даведнікаў^[7][8], першы пісьмовы ўпамін пра Паставы як мястэчка Ашмянскага павету Віленскага ваяводзтва датуецца 1552 годам. Мястэчка знаходзілася ў валоданьні магнатаў Дэспат-Зяновічаў, якія збудавалі тут драўляны касьцёл Маці Божай. У Інфлянцкую вайну вялікі князь Стэфан Баторы накіроўваў з Паставаў плыты з артылерыяй да Полацку. На 1628 год у цэнтры Паставаў быў Рынак. На ім стаялі касьцёл з плябаніяй, карчма, 6 двароў рамесьнікаў і гандляроў. На вуліцах-дарогах, што вялі на Мядзел, Глыбокае і Друю, было 26 двароў. За ракой Мядзелкай разьмяшчалася прадмесьце Зарэчча, якое мела 17 двароў. Існавалі таксама 2 пасады (8 і 9 двароў). Агулам у Паставах было 66 двароў. За межамі мястэчка знаходзіўся сядзібны комплекс. У 1640 годзе на паўночны захад ад цэнтру Паставаў, на высьпе, утворанай ракой Мядзелкай і каналам, збудавалі касьцёл і кляштар францішканаў. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай мястэчка спустошылі маскоўскія захопнікі, засталося толькі 5 двароў^[7]. На 1692 год колькасьць двароў узрасла да 142.

Герб, 1843 г.

У 2-й палове XVІІI ст. Паставы перайшлі ў валоданьне Тызэнгаўзаў. З ініцыятывы Антонія Тызэнгаўза тут пачалі працаваць фабрыкі (папяровая — заснаваная ў 1728 годзе, палатняная, паясоў), некалькі млыноў, гарбарня. Апроч таго, ён правёў карэнную рэканструкцыю мястэчка паводле рэгулярнага пляну. Цэнтрам стаў Рынак. У яе плянаваньні браў удзел італьянскі архітэктар Дж. Сака. На паўднёвай ускраіне Паставаў, на левым беразе Мядзелкі, узьвялі палац, на ўсход ад якога разьбілі пэйзажны парк. На Рынку ўтварыўся ансамбль з мураваных дамоў рамесьнікаў, лекара, аўстэрыі, гандлёвых радоў. Ад пляцу ў радыяльных кірунках адыходзілі 4 вуліцы — Віленская (на поўдзень), Браслаўская (на поўнач), Зарэчная (на ўсход), Задзьвейская (на захад). Кварталы пэрыфэрыі забудавалі драўлянымі дамамі, на захадзе й поўдні знаходзіліся гумны. У 1775 годзе зь Мядзелу ў Паставы перавялі гродзкі суд. У 1782—1785 гадох у мястэчку дзеяла тэатральная школа Тызэнгаўза, перавезеная з Горадні. У 1791 годзе Паставы атрымалі статус места і сталі цэнтрам Завілейскага павету.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Паставы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі цэнтрам павету. 22 студзеня 1796 году новыя ўлады даравалі месту герб: «у блакітным полі рыбацкая мярэжа, уверсе тры залатыя рыбы, накіраваныя галовамі да долу»^[9]. Неўзабаве статус паселішча панізілі да мястэчка і цэнтру воласьці Дзісьненскага павету. У 1814—1853 гадох Паставы знаходзіліся ў валоданьні К. Тызэнгаўза, які заснаваў тут арніталягічны музэй і мастацкую галерэю, дзе на 1840 год налічвалася больш за 60 твораў малярства. У 1-й палове ХІХ ст. працавалі папяровая фабрыка, 2 млыны, сукнавальня, было 111 двароў; штогод праводзіліся 7 кірмашоў.

У 1842 годзе Паставы зноў сталі цэнтрам павету. У 1880 годзе маёнтак перайшоў у валоданьне Пшазьдзецкіх. У 1880—1987 гадох у мястэчку збудавалі мураваны касьцёл. У 1897 годзе адкрылася аднайменная чыгуначная станцыя на лініі Каралеўшчына — Пабродзьдзе.

За часамі Першай сусьветнай вайны у лютым 1918 году Паставы занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Старая графіка Паставаў
• 
  Сядзіба. М. Празьдзецкая, 1838 г.
• 
  Палац, 1896 г.
• 
  Камяніцы на Рынку, 1896 г.
• 
  Царква-мураўёўка, 1896 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Паставы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР^[10].

Згодна з умовамі Рыскай мірнай дамовы 1921 году Паставы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам павету і зноў атрымалі статус места. У канцы 1920-х гадоў у месьце працавалі 2 лесапільныя заводы (належалі Пэргамэнту й Зінгеру) і цагельня (належала Райхелям), паравы млын, бровар, пякарня і інш.

У 1939 годзе Паставы ўвайшлі ў БССР, дзе ў 1940 годзе сталі цэнтрам раёну Вялейскай, з 1944 году Маладэчанскай, з 1960 году Віцебскай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 6 ліпеня 1941 да 5 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

• Места на старых здымках
• 
  Палац Тызэнгаўзаў, да 1918 г.
• 
  Кавалерыйская школа, 1913 г.
• 
  З боку Мядзелкі, 1915 г.
• 
  Гандлёвыя рады, 1920-я гг.

• 
  Царква, 1930 г.
• 
  Мядзелка, 1930 г.
• 
  Вуліца Віленская, да 1939 г.
• 
  Рынак, 1936 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVII стагодзьдзе: 1692 год — 994 чал.
• XIX стагодзьдзе: 1866 год — 797 чал.^[11]; 1881 год — 936 чал. (417 муж. і 519 жан.)^[11]; 1897 год — 2397 чал.
• XX стагодзьдзе: 1939 год — 3,4 тыс. чал.; 1959 год — 10,6 тыс. чал.; 1970 год — 15,1 тыс. чал.; 1974 год — 15,6 тыс. чал.^[12]; 1991 год — 20,3 тыс. чал.; 1998 год — 22,9 тыс.^[8]; 2000 год — 21,1 тыс. чал.^[13]
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 21,1 тыс. чал.; 2004 год — 20,5 тыс. чал.; 2006 год — 20,2 тыс. чал.; 2007 год — 20,0 тыс. чал.; 2008 год — 19,8 тыс. чал.; 2009 год — 19 815 чал.^[14] (перапіс); 2010 год — 19,8 тыс. чал.; 2016 год — 20 039 чал.^[15]; 2017 год — 19 882 чал.^[16]; 2018 год — 19 881 чал.^[1]

Адукацыя

У Паставах працуюць прафэсійна-тэхнічны каледж, 5 сярэдніх, мастацкая школы, гімназія.

Культура

Дзеюць краязнаўчы музэй, раённы і мескі дамы культуры, 4 бібліятэкі, кінатэатар.

Мас-мэдыя

Выдаецца раённая газэта «Пастаўскі край» (да 1991 году — «Звязда»).

Забудова

Плян

Рака падзяляе места на 2 раёны: заходні і ўсходні. Першы паваенны генэральны плян Паставаў зьявіўся ў 1962 годзе. Забудоўваецца места паводле генэральнага пляну 1976 году і праекту дэталёвага плянаваньня Ўсходняга жылога раёну, распрацаванага ў 1978 годзе. Адміністрацыйны, грамадзкі і культурны цэнтар гістарычна склаўся ў заходнім раёне. 2—3-павярховыя жылыя дамы будуюць у паўночна-заходняй частцы. Прамысловая зона разьмяшчаецца ўва ўсходнім раёне. Паводле карэктаваньня генэральнага пляну 1994 году ў сучасным месьце перавага аддаецца малапавярховай забудове.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
17 верасьня вуліца	Задзеўская вуліца[17]
Гагарына вуліца	Зарэчная вуліца[18]
Камсамольская плошча	Рынак Задзеўскі пляц
Кляра вуліца	Канстантына Тызэнгаўза вуліца
Крупскай вуліца (часткова)	Сасновая вуліца Школьная вуліца
Леніна плошча	Рынак Стары пляц
Ленінская вуліца	Браслаўская вуліца
Максіма Горкага вуліца	Базылянская вуліца[19]
Паўліка Марозава вуліца	Юрысдыка вуліца
Піянэрская вуліца	Тапалёвая вуліца
Савецкая вуліца	Віленская вуліца
Трудавая вуліца	Кляновая вуліца Школьная вуліца
Чырвонаармейская вуліца	Лучайская вуліца[20]	Браніслава Перацкага вуліца

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай, дрэваапрацоўчай прамысловасьці, друкарня.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Паставаў
ВГПУП «Завод Беліт» ААТ «Пастаўскі льнозавод» ААТ «Паставы-мэбля» ААТ «Пастаўскі малаказавод» КУП «Пастаўскі мясакамбінат» УДП «Пастаўскі кансэрвавы завод» ДЛГУ «Пастаўскі лясгас» ПУП «Пастаўскі мэблевы цэнтар»

Транспарт

Праз Паставы праходзяць аўтамабільныя дарогі Р27 (Браслаў — Мядзел) і Р110 (Глыбокае — Лынтупы).

Турыстычная інфармацыя

Стары Рынак, здымак 1920-я гг.

Інфраструктура

У месьце працуе Пастаўскі краязнаўчы музэй, праводзіцца фэст народнай музыкі «Зьвіняць цымбалы і гармонік». Спыніцца можна ў мескім гатэлі. Дзее дом паляўнічага^[21].

Славутасьці

Музэй у камяніцы XVІІI ст.

На паўднёвай ускраіне Паставаў, на паўночным беразе возера Задзеўскага (на краі першай надгюймавай тэрасы) захавалася старажытнае паселішча — помнік археалёгіі. Даўжыня 50—70 м, шырыня каля 20 м. Адкрыў і дасьледаваў у 1980 годзе Э. Зайкоўскі (ускрыў 112 м² плошчы; культурны пласт каля 0,5 м; сярод знаходак крамянёвыя скрабкі, нажы, наканечнікі стрэлаў, праколкі, кераміка нарвенскай і паўночнабеларускай культураў і культуры тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі). Паселішча належыць да эпохі позьняга нэаліту і раньняга бронзавага веку, датуецца канцом 3 — пачаткам 2-га тысячагодзьдзя да н. э.

• Ансамбль гістарычнага Рынку (1760—1780-я)
• Забудова гістарычная (XIX — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
• Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага (1898—1904)
• Млын (сярэдзіна ХІХ ст.)
• Могілкі юдэйскія
• Палацава-паркавы комплекс Тызэнгаўзаў (XVIII—XIX стагодзьдзі)
• Царква Сьвятога Мікалая (1894; мураўёўка)

Страчаная спадчына

• Афіцэрская кавалерыйская школа
• Гандлёвыя рады (XIX ст.)
• Царква (пачатак ХІХ ст.)

Галерэя

• Краявіды Паставаў
• 
  Палац Тызэнгаўзаў
• 
  Забудова гістарычнага Рынку
• 
  Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага
• 
  Касьцёл, інтэр’ер

• 
  Мікольская царква-мураўёўка
• 
  Вадзяны млын
• 
  Старая камяніца
• 
  Сынагога

Месты-сябры

Пералік местаў-сяброў Паставаў
Сант-Арэстэ, Італія Рэжыца, Латвія Купішкі, Летува Ракішкі, Летува Сьвянцяны, Летува Шырвінты, Летува Вэйхэрова, Польшча Сямяцічы, Польшча Курск, Расея Пушкіна, Расея Йыхві, Эстонія

Асобы

• Лідзія Абрамава (нар. 1946) — народная артыстка Расеі
• Сяргей Навумчык (нар. 1961) — беларускі журналіст і палітык
• Ігар Пракаповіч (нар. 1960) — беларускі літаратар і краязнавец
• Аляксандар Раеўскі (1957—2008) — заслужаны лётнік-выпрабавальнік
• Валянтын Собаль (нар. 1949) — беларускі археоляг

Заўвагі

1. У рэчышчы палітыкі летувізацыі краязнаўца Алесь Адамковіч сьцьвярджае, што тапонім Паставы стасуецца з назвамі азёраў у сумежных зь Беларусьсю раёнах Летувы, а адпаведныя гідронімы маюць зьвязак з наяўным у летувіскай мове словам pа́stovis 'глыбокае месца ў рацэ, дзе павольна цячэ вада', адсюль 'вада, якая не цячэ'^[4]