Ерэван

Ерэван (арм.: Երևան) — горад у Арменіі, сталіца краіны. Размешчаны ў левабярэжнай (па рацэ Аракс) частцы Арарацкай раўніны і часткова на вулканічным плато, на вышыні над узроўнем мора ад 850 да 1300 м. Праз Ерэван працякае найбуйнейшая рака Арменіі Раздан.

Манумент «Маці-Арменія» на паштовай марцы Арменіі, 2011 г.

Горад Ерэван арм.: Երևան Герб Сцяг Ерэван з Араратам Краіна  Арменія Рэгіён Ерэван Каардынаты 40°11′ пн. ш. 44°31′ у. д.HGЯO Мэр Айк Маруцян Заснаваны 782 да н.э.[1] Першая згадка 782 да н.э. Ранейшыя назвы Эрэбуні, Эрывань Плошча 300 км² Вышыня цэнтра 900—1200 м Водныя аб’екты Рака Раздан[2] і Yerevan Lake[d] Афіцыйная мова армянская Насельніцтва ▲1 106 300 чал. (2024)[3] Шчыльнасць 4942 чал./км² Нацыянальны склад армяне Канфесійны склад Армянская апостальская царква Часавы пояс UTC+4 Тэлефонны код +374 (10) Паштовыя індэксы 0001—0099 Аўтамабільны код 01-10, 11-13 (з 2007), 14-18 (з 2008), 19 (з 2009) 61-65, 67, 68 Афіцыйны сайт www.yerevan.am (арм.)(англ.) Ерэван на карце Арменіі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ерэван (значэнні).

Ерэван — найбуйнейшы горад Арменіі. Насельніцтва складае 1,2 млн чал. (2011). Важнейшы палітычны, культурны, навуковы і прамысловы цэнтр, а таксама галоўны транспартны вузел краіны. 2 аэрапорты: Эрэбуні і Звартноц. Метрапалітэн.

Геаграфія

Спадарожнікавы здымак горада

Ерэван знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы Арарацкай раўніны, размешчанай у цэнтральнай частцы Армянскага нагор’я. Плато, на якім размешчаны Ерэван, з трох бакоў акаймавана горамі — на паўночным захадзе знаходзіцца гара Арагац, на поўначы — Канакерскае пласкагор’е, а на ўсходзе — Гегамскія горы. На поўдні Ерэванская катлавіна спускаецца ў даліну ракі Аракс, за якой узвышаецца масіў Вялікага і Малога Араратаў. Рэльеф Ерэвана адрозніваецца вялікай разнастайнасцю, ваганні вышынь у яго межах дасягаюць 400 метраў. Праз горад, у маляўнічай цясніне, працякае рака Раздан. Асаблівасці рэльефу, клімат, вывучэнне ружы вятроў на гэтым горным плато ляглі ў аснову першага генеральнага плана Ерэвана, створанага акадэмікам архітэктуры А. Таманянам у 1924 годзе. Паводле гэтага плана Ерэван быў задуманы як горад з радыяльна-кальцавой планіроўкай цэнтра, якая захоўвала кірункі магістраляў, што склаліся гістарычна, і значныя помнікі гісторыі і культуры. Усе наступныя генеральныя планы і праекты забудовы Ерэвана, галоўным чынам, працягвалі ідэі А. Таманяна^[4].

Клімат

Ерэван размешчаны ў дзвюх ландшафтных зонах: паўпустынна-пустынная пераважае на вышыні 850—1000 м, сухая стэпавая — вышэй^[5]. Штогадовая сярэдняя тэмпература паветра складае 11,8 °C, летам +25 °C, зімой −4-5 °C, абсалютны максімум +42 °C, абсалютны мінімум −31 °C. Штогадовае сонечнае ззянне дасягае ў сярэднім 2700 гадзін^[5]. Перыяд без замаразкаў доўжыцца 213—224 дзён. Адносная вільготнасць паветра ад 44-45 % улетку да 70-80 % узімку^[6].

Летні сезон доўжыцца больш за 4 месяцы з сухім і гарачым надвор’ем, сярэдняя тэмпература паветра ў жніўні 22-26 °C, найвышэйшая тэмпература роўная 41,4 °C. Вятры, якія дзьмуць улетку, становяцца мацнейшымі ў другой палове дня, дасягаючы часам 15-20 м/с. Зіма ўмерана халодная: пастаяннае снежнае покрыва ўтвараецца не кожны год. Сярэдняя тэмпература ў студзені −4-6 °C, найменшая тэмпература −31 °C. Вясна кароткая з няўстойлівым надвор’ем. Восені ўласцівае мяккае, сонечнае і зацішнае надвор’е. Сярэднегадавы аб’ём атмасферных ападкаў 250—370 мм. Максімум ападкаў выпадае ў маі^[5].

Верхнія пласты глебы разнастайныя: ад шэра-карычневых да пераважных карычневых^[5].

Клімат (1897)
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Сярэдняя тэмпература, °C	−2	−1,6	5,0	12,6	18,8	21,4	24,3	25	20,6	13,6	6,2	−1,4	12,2
Крыніца: ЭСБЕ

Клімат Ерэвана
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	19,5	19,6	28,0	35,0	34,2	38,6	41,6	42,0	40,0	34,1	26,0	20,0	42,0
Сярэдні максімум, °C	1,2	5,5	12,6	19,4	24,1	29,9	33,7	33,4	28,7	21,0	12,4	4,6	18,9
Сярэдняя тэмпература, °C	−3,6	0,1	6,3	12,9	17,4	22,6	26,4	26,1	21,1	13,8	6,2	−0,2	12,4
Сярэдні мінімум, °C	−7,5	−4,4	0,7	7,0	11,2	15,4	19,4	18,7	13,4	7,5	1,1	−3,9	6,6
Абсалютны мінімум, °C	−27,6	−26	−19,1	−10,2	−0,6	3,7	7,5	7,9	0,1	−6,5	−14,4	−28,2	−28,2
Норма ападкаў, мм	20	21	29	51	41	21	16	9	8	32	26	20	294
Крыніца: Надвор'е і клімат

Гісторыя

Урарцкі цар Аргішці I у 782 да н. э. пабудаваў крэпасць Эрэбуні, з якой і паўстаў сучасны Ерэван (адсюль жа паходзіць і назва горада). Эканамічнае і палітычнае значэнне горада ўзрастае з сярэдзіны XIII ст., калі Ерэван становіцца важным вузлавым пунктам на шляхах з Арарацкай даліны ў Паўночнае Закаўказзе. З 1440 года Ерэван — адміністрацыйны цэнтр Усходняй Арменіі. З 1513 па 1735 год крэпасць і горад шмат разоў падвяргаліся спусташальным нашэсцям персаў і туркаў.

Панарама Ерэвана. Гравюра з кнігі Жана Шардэна

У 1604 годзе Ерэван захоплены войскамі іранскага шаха Абаса I; армянскае насельніцтва сагнана ў Іран, але неўзабаве горад быў адноўлены і стаў цэнтрам Ерэванскага ханства. У XVII ст. у Ерэване назіраецца некаторы эканамічны ўздым. Ерэван становіцца буйным цэнтрам гандлю і рамяства. У часе руска-іранскай вайны 1826-28 гадоў Ерэван быў узяты рускімі войскамі (1 кастрычніка 1827) і ў складзе Усходняй Арменіі па Туркманчайскім дагаворы 1828 года далучаны да Расійскай імперыі. У 1828-40 гадах — Ерэван — цэнтр Армянскай вобласці, затым — павятовы горад, з 1849 года — цэнтр Эрыванскай губерні. Злучаны чыгункай праз Александропаль (цяпер Гюмры) з Тбілісі ў 1902 годзе, а ў 1908 годзе з Джульфай.

У маі 1918 года Ерэван становіцца сталіцай Рэспублікі Арменія. У пачатку снежня 1920 года Ерэван быў захоплены Чырвонай Арміяй; 18 лютага 1921 года ў выніку агульнанацыянальнага паўстання Савецкая ўлада была звергнута, аднак 2 красавіка РСЧА ізноў захапіла Ерэван, на 70 гадоў усталявалася Савецкая ўлада.

З пачатку 1988 года ў Ерэване на плошчы каля Опернага тэатра пачаліся масавыя мітынгі карабахскага руху, якія перараслі ў рух за незалежнасць Арменіі.

Эканоміка

• Ерэванскі каньячны завод

Насельніцтва

Год Колькасць 1914 29 006 [2] 1926 64 163 [2] 1932 102 325 [2] Год Колькасць 1989 1 100 372 2001 1 088 389 2011 1 054 698 [7] Год Колькасць 2016 1 074 000 [8] 2017 1 075 800 [9] 2020 1 084 000 Год Колькасць 2022 1 092 800 [10] 2024 1 106 300 [3]

Транспарт

• Ерэванскі метрапалітэн
• Ерэванскі тралейбус
• Станцыя Ерэван

Адукацыя і навука

• Амерыканскі ўніверсітэт Арменіі
• Армянскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Хачатура Абавяна
• Армянскі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт
• Ерэванская дзяржаўная кансерваторыя імя Камітаса
• Ерэванская міжнародная школа QSI
• Ерэванскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт імя В. Я. Брусава
• Ерэванскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт імя Мхітара Герацы
• Ерэванскі дзяржаўны ўніверсітэт
• Ерэванскі навукова-даследчыцкі інстытут матэматычных машын
• Ерэванскі ўніверсітэт Айбусак
• Ерэванскі фізічны інстытут
• Міжнародны ўніверсітэт «Еўразія»
• Нацыянальны політэхнічны ўніверсітэт Арменіі
• Французскі ўніверсітэт у Арменіі
• Цэнтр крэатыўных тэхналогій «Тумо»
• Школа Айб

Тэатры

• Армянскі тэатр імя Сундукяна
• Армянскі тэатр оперы і балета імя А. А. Спендыярава
• Ерэванскі дзяржаўны тэатр пантамімы
• Тэатр музычнай камедыі імя Акопа Параняна

Музеі

• Дом-музей Ерванда Качара
• Дом-музей Сяргея Параджанава

Славутасці

• Вуліца Арама
• Вуліца Таманяна
• Ерэванскі заапарк
• Кальцавы бульвар
• Кінатэатр Масква
• Парк закаханых
• Паўночны праспект
• Плошча Рэспублікі
• Чырвоны мост

Гарады-пабрацімы

•  V раён Будапешта^[d], Венгрыя
•  Ісфахан, Іран (1995)
•  Адэса, Украіна (29 лістапада 1995)^[11]
•  Аман, Іарданія (2014)
•  Антананарыву, Мадагаскар (1981)
•  Астана, Казахстан (15 красавіка 2024)
•  Афіны, Грэцыя (1993)
•  Бейрут, Ліван (1997)
•  Браціслава, Славакія (28 красавіка 2000)^[12][13]
•  Буэнас-Айрэс, Аргенціна (2000)
•  Валгаград, Расія (9 кастрычніка 2015)^[14][15]
•  Венецыя, Італія (2011)
•  Дамаск, Сірыя (1997)
•  Дэлі, Індыя (2008)
•  Калінінград, Расія (лістапад 2009)^[16]
•  Карара, Італія (1965)
•  Кембрыдж, ЗША (1987)
•  Краснадар, Расія (10 кастрычніка 2014)^[17]
•  Кіеў, Украіна (14 верасня 1995)^[18][19]
•  Кішынёў, Малдова (2005)
•  Лос-Анджэлес, ЗША (2007)
•  Ліён, Францыя (1993)
•  Манрэаль, Канада (1998)
•  Марсель, Францыя (1992)
•  Масква, Расія (1995)
•  Мінск, Беларусь (чэрвень 2002)^[20]
•  Новасібірск, Расія (2014)
•  Нью-Дэлі, Індыя
•  Ніца, Францыя (2007)
•  Падгорыца, Чарнагорыя (1974)
•  Растоў-на-Доне, Расія
•  Рыа-дэ-Жанэйра, Бразілія (люты 2007)
•  Рыга, Латвія (2013)
•  Сан-Паўлу, Бразілія (8 мая 2002)^[21][22]
•  Санкт-Пецярбург, Расія (19 чэрвеня 1997)^[23]
•  Сафія, Балгарыя (2008)
•  Стаўрапаль, Расія (2013)^[24]
•  Талін, Эстонія (2015)
•  Тбілісі, Грузія (4 чэрвеня 1996)^[14][25]
•  Тэгеран, Іран (2023)
•  Фларэнцыя, Італія
•  Ханты-Мансійск, Расія (2014)
•  Шанхай, Кітай (2009)

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

• Артур Абрахам, армянскі баксёр
• Тацевік Нарайраўна Аганесян, савецкая армянская спявачка
• Сусанна Бабкенаўна Аматуні, савецкі армянскі музыкаўнаўца
• Афелія Карапетаўна Амбарцумян, армянская спявачка
• Лявон Аранян, армянскі шахматыст
• Ара Арменавіч Аруцюнян, армянскі архітэктар
• Арно Аруцюнавіч Бабаджанян, армянскі кампазітар
• Вардуі Варданян, армянская эстрадная спявачка
• Марыя Сцяпанаўна Гамбаран, савецкая піяністка
• Армен Барысавіч Джыгарханян, акцёр тэатра і кіно
• Асмік Аруцюнаўна Папян, армянская оперная спявачка
• Аруцюн Памбукчан, армянскі спявак
• Тамара Антонаўна Перасадзька (нар. 1922) — беларускі архітэктар
• Іван Паўлавіч Тарасюк (1902—1939) — удзельнік рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі^[26].
• Артур Артаваздавіч Тарханян, армянскі архітэктар
• Мішэль Тэр-Закаран, французскі футбольны трэнер
• Рубен Варданян — мільярдэр і прадпрымальнік, экс-кіраўніка Нагорнага Карабаха.