Plattdüütsch
Spraak in de Nedderlannen un Düütschland From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Plattdüütsch, kort Platt, ook Nedderdüütsch oder Neddersassisch un Sassisch heten, is ene Regionaalspraak un Dialektgrupp, de rund twee Millionen Minschen in Noorddüütschland un an de twee Millionen Minschen in Oostnedderland snackt. Besünners mit dat mennistsche Plautdietsch het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n Westgermaansch, het den hoogdüütschen Luudwannel nich mitmaakt, un is so ene nedderdüütsche Spraak, de tohoop mit Freesch un Engelsch to de noordseegermaanschen Spraken tellt.
.svg){kind=small}
Dat frömiddelöllerlich Ooldsassisch is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as middelsassische Hansespraak Inflood op Noordeuropa namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt Hoogdüütsch un Nedderlandsch de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten – so as Märksch, Mekelnborg-Vöörpommersch, Noordneddersassisch, Oostfäälsch un Westfäälsch – deelt, wieder besteit.
Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na Dackspraak as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt en Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt.
Vundaag laat Düütschland un de Nedderlannen de Regionaalspraak Plattdüütsch na de Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand.
Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat plattdüütsch Schoolünnerricht, Literatuur un Musik in de Spraak, seltener ook Medien so as Feernseen oder Radio op Platt. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng.
Remove ads
Klassifikatschoon
Spraakverwandschop
Dat westgermaansche Plattdüütsch tellt to’n germaanschen Telg vun de indoeuropääsche Spraakfamilie. De Spraak het den hoogdüütschen Luudwannel, de Hoogdüütsch vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene nedderdüütsche Spraak.[5][6] Plattdüütsch is en Deel vun dat kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum, dat sied den Schrievsprakenwessel vun Middelsassisch to’n Hoogdüütschen un Nedderlandschen un besünners sied dat 19. Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.[7][8] So sünd besünners in dat 20. Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat Neddersassisch in de Nedderlannen uuteenannerdreven.[9]
Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, Freesch un Nedderfranksch in Kuntakt. Ooldsassisch, dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, Ooldengelsch un Ooldfreesch hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de noordseegermaansche Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de Noordseeküst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.[10]
Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere anglofreesche Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.[10] Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de Sassen in’t 4. Jhd. vun Holsteen na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat Ooldnedderdfranksch un Ooldhoogdüütsch noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.[11] Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.[12]
Stand as Spraak
Wieldes Oold- un Middelsassisch allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.[13] Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „plattdüütschen Spraakmythos“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.[14][15] Dat givt allgemeen dree Positschonen:
- Plattdüütsch as Spraak: De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den hoogdüütschen Luudwannel nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.[16] Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is en anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in Luudstand, Grammatik un Woordschatt twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.[17]
- Plattdüütsch as Dialekt: Na de sotscholinguistschen Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.[17] Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat Dackspraken un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.[18] De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag en Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.[19]
- Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt: Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene Afstandsspraak un togliek enen Schiendialekt to beschrieven. De Begrepen gaat op Heinz Kloss torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.[20][21]
Remove ads
Naams vun de Spraak
Egennaams
In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak Plat(t)dü(ü)tsch – mit regionalen Varianten so as Pla(t)dü(ü)ts(k), Plat(t)duitsk oder kort Plat(t).[22] Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as Drents Plat oder Twents Plat, begäng. Ook de Uutdruck Nedersaksisch is in’n Nedderlannen verbreedt.[23]
De düütsche Spraakwetenschop bruukt Nedderdüütsch. Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam Bunnsraat för Nedderdüütsch.[22]
Neddersassisch un Sassisch – de olen Egennaams to Hansetieden – schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik Nedersaksisch as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.[23]
Historie vun de Naams
Düdesch in de Meideborger Bibel vun 1554: De gantze Hillige Schrifft, Vordüdeschet
Sassisch as Naam in de Bibel vun 1614: De gantze hillige Schrifft / Sassisch
Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In latienschen Texten heet de Spraak lingua saxonica na de Sassen oder allgemeen lingua germanica un lingua theudisca,[24] so as ook in de Prolog vun de Heliand (Theudisca poëmata).[25]
In middelsassische Tied weer de Egennaam düdesch begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.[26] To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un düdesch kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi düütsch direkt an de hoogdüütsche Standardspraak, wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as unse düdesch, sassesch oder moderlike sprake begäng.[27] De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as ôstersch.[26]
Later as dat at Hartogdom Sassen na Süüd to wanner, keem neddersassesch op, sik vun dat middeldüütsche Böversassen aftogrenzen.[24] In moderne Tied versöchen to’n Bispeel Karl Scheller, Chrstian Hinrich Wolke, Georg Ruseler oder Reinhard Hahn de Naams Sassisch un Neddersassisch wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche Nedersaksisch, dat to’n Beginn vun’n 20. Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat Nedersaksisch Institut an de Universität Grönneng jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.[23]
Plattdüütsch, Platt un Nedderdüütsch kaamt uut’n Nedderlandschen.[28] Plattdüütsch is toeerst in’n 16. Jhd. bi Cornelis Lettersnijder as in goeden platten duytsche dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche plat, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.[27] Nedderdüütsch, dat as neder duutsche gegenöver den hoghen duutsche 1457 dat eerste Maal in enen middelnedderlandschen Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.[29] Ook de Naam Nedderlandsch kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.[30]
In’n 17. Jhd. weer de Naam Plattdüütsch denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.[22] Dat öllere sassesch is denn grotendeels verdrängt worrn.[31] Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg Plattdüütsch wedder en neutraleren Klang.[22] Nedderdüütsch weer to Anfang noch raar un eerst mit de Dialektologie, de den düütschen Spraakruum in Nedder-, Middel- un Böverdüütsch deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.[32] In’n Verloop vun de Tied wurrn Platt- un Nedderdüütsch avers nich alleen as en neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.[27]
In’n Verloop vun dat 19. Jhd. het sik Platt denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook westmiddeldüütsche Dialekten.[33]
Unklaarheiden vun de Naams
De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar.
Platt betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder en Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de nedderfrankschen Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.[34]
Nedderdüütsch betekent in’n wiedsten Sinn alle nedderdüütschen Varietäten, also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19. Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.[35] De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de maken/machen-Isogloss (Benrather Linie) oder ook an de ik/ich-Isogloss (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de Dorp/Dorf-Isogloss (Bad Hönninger Linie).[35] So is ook unklaar, of Nedderrhiensch oder Bergisch, de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.[35]
Neddersassisch kann heel de Spraak vun Preußen bet Urk beteken.[36] Fakener betekent Neddersassisch in de Dialektologie avers alleen Westnedderdüütsch, je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.[37] In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland Neddersassen beteken. So bruukt dat ook dat Niedersächische Wörterbuch för de Dialekten in Neddersassen un Bremen.[38]
De Variant Nedersaksisch kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.[39] Fakener betekent Nedersakisch avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat Nederduits op de düütsche Sied.[40]
Remove ads
Historie
Noordgermaansch
Noordseegermaansch
Werser-Rhien-Germaansch
Elvgermaansch
Oostgermaansch
Översicht
De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: Ooldsassisch (ca. 750–1150), Middelsassisch (ca. 1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat Heliand-Epos uut’n 9. Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de Hansetied mit velen Texten üm Juristeree, Theologie un Historienschrieveree. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17 Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19. Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.[41]
Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch
As ene westgermaansche Spraak sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche Oorgermaansch un noch wieder torügg Oorindoeuropääsch. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche Flekschoon un Luudwannels so as de eerste germaansche Luudwannel het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.[42]
Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: Noordgermaansch, Oostgermaansch un Westgermaansch mit Ooldengelsch, Ooldfreesch, Ooldhoogdüütsch, Ooldnedderfranksch un Ooldsassisch, de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.[43]
Ooldsassisch
Ooldsassisch weer de Spraak vun de Sassen, de sik sik in’n 3. un 4. Jhd. vun Holsteen na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5. Jhd. tögen en Deel Sassen tohoop mit Angeln, Fresen un Jüten na Britannien un bröchen de egen Spraak, dat later Ooldengelsch, mit op dat Eiland.[45] Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man en paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de Weserrunen.[46] De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat Noordseegermaansch. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.[11]
In’n 8. Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den Frankenriek un den Sassen eernster un keem opletst mit den Sassenkriegen 772–804 ünner Karl den Groten to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n Christendom bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.[47]
De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op Latiensch.[48] De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as Dööplöövnissen, Bichtformels un en Genesisfragment, oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de Heliand, en Epos uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen Jesus sien Leven navertellt.[49] Uut’n 10. un 11. Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as Glossen nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.[46]
Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den Rhien un Elv un vun de Noordsee bet na Kassel un Merseburg. In’n Noorden weer de Eider de Grenz to dat Ooldnoordsch. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat Ooldfreesche, na West to an dat Ooldnedderfranksche. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de ik/ich- un de maken/machen-Isogloss vun Dössen – Essen – Wopperdaal – Aeulpe över Waldegge – Kassel – Worbis, denn süüdlich vun de Horz na Nordhusen un Eisleben bet an de Saale bi Merseburg.[50] Oosten de Elv un de Lien Kiel – Loonborg grenz dat Ooldsassische an slaawsche Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de Ollmark un dat Wendland.[51]
Middelsassisch
Uut’n Ooldsassischen is Middelsassisch, ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.[52]
De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 [53] In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De Sassenspegel, en Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den elvoostfäälschen Ruum ööstlich vun’n Horz. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.[52]
De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.[53] Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de Devotio moderna, ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.[54] An de Westkant billt de Iessellandsche Schrievspraak enen Övergang na’t Middelnedderlandsch.[55] Mit’n 15. Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „Hansespraak“ an un för sik. Nu harr sünnerlich Lübeek för den middelsassischen Bookdruck de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.[54] De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte lüübsche Norm kemen nich tostann.[55] Anners as Middelhoogdüütsch mit siene höövsche Literatuur bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, Historienschrieverie, Didaktik un Theologie.[56] Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as Dyl Ulenspegel oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen.
Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.[53] Mit de Reformatschoon weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de Bugenhagenbibel un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat Oostmiddeldüütsch, dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.[57]
Mit de Oostkolonisatschoon het sik de Spraak vun’t 12. Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de slaawschen Spraken ümto.[52][56] As de lingua franca hebbt de Hansekooplüüd dat Middelsassische rund üm de Noord- un Oostsee uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in Skandinavien daal.[56] So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische Leenwöör afkregen hebbt.[58] In Oost-Freesland un Grönnen begünn in’n 15. Jhd. Middelsassisch de ooldfreesche Spraak to verdrängen. In Sleswig is in’n 15. Jhd. Däänsch bet an de Slie un Danewark ran verdrängt worrn.[58] Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14. Jhd. Städen so as Halle, Mansfeld, Eisleben, Wittenberg un Merseburg to de oostmiddeldüütsche Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16. Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.[59]
Schrievsprakenwessel
In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de oostmiddeldüütsche un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten Natschonaalstaten, de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de Hansestäden un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de Hanse bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.[60] Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14. Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.[61] In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na Holland to uutrichten.
De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.[62] Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat Hillige Röömsche Riek un den Försten Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in Brannenborg un Berlin, so as ook in Danzig un Goslär. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. Mekelnborg, Pommern un Oostfalen begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. Hamborg, Sleswig-Holsteen un Westfalen begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt Oostfreesland oder dat norweegsche Bergen ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.[63] In’n Nedderlannen het dat Iesselandsche, dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.[64]
In Oostfreesland, Lingen oder Tiäkenbuorg weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen reformeerten Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an Preußen un de luthersche Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.[65]
Fröhneenedderdüütsch
De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in.
Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat Hoochdüütsche un Nedderlandsche de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.[66] De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.[67] Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.[68] Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr Oberstadtbook noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.[67] Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18. Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as Hoogtiedsgedichten oder as Satire in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.[62] Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de Opklärung Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen.
Modern Plattdüütsch
.jpg)
Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18. Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, Literatuur in de Spraak optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör Jan Hinrich Voß. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners Fritz Reuter un Klaus Groth in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.[69] Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook rassistsche un antisemitsche Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as plattdüütsche Bewegung organiseert hebbt. Vertreders vun düsse völkische Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20. Jhd. free maakt.
Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20. Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20. Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.[70]
För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.[71]
In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent en Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies en plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.[72] Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is.
Remove ads
Spraakrebeed
Karnrebeed
Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun Middeleuropa, in dat nöördliche Drüddel vun Düütschland un in de Oostnedderlannen. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner Bremen, Hamborg, Neddersassen un Sleswig-Holsteen un de Noorddeel vun Brannenborg, Noordrhien-Westfalen, Sassen-Anholt so as ook lütte Delen vun Noordhessen un Döringen.[73] In’n Nedderlannen sünd Provinzen Drente, Grönneng un Overiessel so as ook de grote Deel vun Gelderland plattdüütsch.[74]
De Grenz to dat Westfreesch löppt twüschen Grönneng un Freesland vun dat Laauwersmeer na Süüd to un knappt dat neddersassische Köllemerland un de Stellingwarven vun de Provinz Freesland af. De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland Urk uutbenamen, de ole Waterkant vun dat Iesselmeer, bet na Bunschoten in de Provinz Utrecht un löppt denn döör de Provinz Gelderland mit de Landschoppen Veluwe un Achterhook op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen Emmerik un Bokelt över de Staatsgrenz röverlöppt.
Nu folgt se de westfäälsche Eenheidspluraallinie bet na’t Siegerland.[75] Hier folgt de Grenz nu de Benrather Linie bet Hessen,[76] wo Waldegge un de nöördliche Landkreis Kassel noch plattdüütsch sünd.[77] Denn knappt se bi Hedemünnen de süüdlichste Eck vun Neddersassen af.[78] Se folgt de Grenz vun Döringen langs, bloots mit dat Neddereiksfeld op plattdüütsch Rebeed.[79] De Spraakgrenz löppt wieder döör Sassen-Anholt an de Münn vun de Saale in de Elv langs na Brannenborg rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm Berlin rüm un geit denn en Stück noorden vun Frankfort an de Oder an de poolsche Grenz ran.[78] Vunwegen dat’t Brannenborger Platt bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.[80]
Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n Tweden Weltkrieg verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de Oostsee. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat middeldüütsch Hoogpreußsch,[81] plattdüütsch.[73]
De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer Sleswig däänsch (Synnejysk un Rieksdännsch) un in’n Westen noordfreesch. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.[82]
Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat Saterfreesch as Spraakeiland un in’n Süden dat middeldüütsche oberharzisch Spraakeiland.[83]
Uutwannerers un Spraakeilannen
Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in Spraakeilannen över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de Mennisten, de ethnischen Mennoniten, de uut dat Wiesseldelta stammt un dat nedderpreußsche Plautdietsch snacken doot, leevt in Argentinien, Brasilien (to’n Bispeel in Fernheim un Curitiba), Kanada, Mexiko, Paraguay un de USA.[84] Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche Wisconsin Pommeranian oder in Brasilien Pomerano un Vestfaliano.[85][86]
Ook de „Kaschuubschen“ – wat de Ökelnaam weer – mang den Bessarabiendüütschen, de vun 1814 af an uut Pommern, Mekelnborg un dat Hartogdom Warschau inwannert sünd, hebbt eer oostpommersch Plattdüütsch bibehollen. De Süüddüütschen weren man in de Övertall; söven vun de 24 düütschen Moderkolonien weren avers Plattdüütsch.[87] 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.
1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun Ankum un Steiwelt na de Slowakei trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper Tscherman un Groß Rippen daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n Tweden Weltkrieg verdreven worrn sünd.[88]
Aver ook binnen Düütschland het dat en lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De Glashött in Gerresheim het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de Elv anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in Gerresheim en plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat Hötter Platt, dat vundaag aver meist uutstorven is.[89]
Remove ads
Status
Algemeen
As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels Engelsch oder Spaansch) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik – ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen – meist nich in dat apentliche Leven.[90] Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer tweesprakige Oordschiller.[91] In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit en paar tweesprakig Oordschiller anfungen. De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an en oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.[92]
Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken
In Düütschland un de Nedderlannen is de Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken de Ramen na dat Völkerrecht för de plattdüütsche Spraakpolitik. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in Bremen, Hamborg, Mekelnborg-Vöörpommern, Neddersassen un Sleswig-Holsteen na Deel III, in Brannenborg, Noordrhien-Westfalen un Sassen-Anholt un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel II vun de Sprakencharta schuult is.[93][94] Mit Deel III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.[93]
De düütschen Länner geevt dat Bundsbinnenministerium alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den Europaraad. De Bunnsraat för Nedderdüütsch (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat en Expertenkommitee den Expertenbericht, de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat Ministerkommitee vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.[95]
In de Nedderlannen schrivt dat Binnenministerium den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied (SONT).[94] De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de Provinzen, de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.[96] 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat Convenant Neddersassisch ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.[97]
Amtsspraak
In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt – mündlich un schriftlich – op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.[98] De Gemeen Riessen-Hoolt’n verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.[99]
Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „Läägeünnerloage“, för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en Patent anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat Patentamt harr eer daarvun torüggwiest. De Bundsgerichtshov harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, en Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.[100] Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.[101]
Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.[102] Se stütten sik op en öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.[103] Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.[104] Dat weer man eer Behölperee.[105] Mit de Norm § 82 b LVwG SH is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de – anners as § 82 a, de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt – Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.
Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität
Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun en paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.[106]
Lange Tied geev dat keen Plattdüütschünnerricht. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de Grundschool anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch en Schoolfack för dat Abituur worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.[106] In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man en Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot en Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.[106] Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de Basisschool to ünnerrichten.[107][108]
Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit nedderdüütsche Philologie un beedt enen Studiengang Nedderdüütsch an, to’n Bispeel Flensborg, Hamborg, Griepswoold, Kiel, Mönster, Ollnborg un Rostock. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in Bremen, Frankfort an’e Oder, Chöttingen, Lümborg, Meideborg, Ossenbrügge, Paderbuorn un Potsdam.[106] In dat nedderlandsch Grönneng geev mit dat Nedersaksisch Instituut bet 2010 en regulären Leerstool för Neddersassisch.[109] Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch. As ene rare Uutnaam sünd avers en paar Bachelor-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.[106]
Bi de Plattdüütschen
De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de noordneddersassischen Dialekten spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in Oostfreesland uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot.
Na de Ümfraag Status und Gebrauch des Niederdeutschen seet in Noordüütschland 59,2 % Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39 % bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheedt sik man na Regioon: Mit 52 % in Hamborg un 50,7 % in Sleswig-Holsteen seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In Sassen-Anholt (80,7 %) un Brannenborg (80,5 %) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch en Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.
Remove ads
Sprekertall
Översicht un Historie
Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7 Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20 Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30 Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5 Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot.
Düütschland
Höögste aktive Kompetenz
Leegste aktive Kompetenz
De repräsentative Ümfraag Wer spricht Platt?, an de 200 Lüüd deelnemen, versöch 1984 dat eerste Maal de Spraakkompetenz in de Bundsrepublik Düütschland (sünner Oostdüütschland un Nedderland) to ünnersöken. Dat Resultaat weer, dat 20 % vun de Lüüd „bannig good“ Platt snackt, 15 % „good“ un 21 % „een beten“ Platt snackt.[111]
Na een nee’er Ümfraag 2007, nu in ganz Düütschland, köönt 6 % Platt „bannig good“, 8,3 % „good“ un 23,4 % „een beten“ Platt snacken. Tohooprekent sünd an de an de 3 Millionen Lüüd in Düütschland, de „bannig good“ oder „good“ Platt snackt.
De nee’este Ümfraag vun 2016 (Status un Gebrauch des Niederdeutschen) fraag 1632 Lüüd in Plattdüütschland (sünner Süüdwestfalen).[112] un keem to’n Resultaat, dat 6,2 % „bannig good“, 9,5 % „good“ un 16,7 % „een beten“ Platt snacken köönt. 25,4 % snackt en paar Wöör un 42,2 % köönt gaar keen Platt.[113] De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9 %.[114] De Spraakkompetenz ünner de jüngen Lüüd het man stark afnamen: An de 10 % (1,4 % „sehr gut“, 3,1 % good, 5,3 % „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den Olen (över 60) sünd dat mit 52,3 % fiev maal so vele.
De Ümfraag 2016 ünnersöök ook den sotschalen Achtergrund vun de Deelmehners. Plattdüütschsnackers sünd normalerwiese öller (över 60), leevt op’t Land un hebbt enen ringerern Schoolafsluss. De Spraakompetenz ünnerscheedt sik stark na Regioon. De Spraak is in’n Noordwesten op’t starkst un nimt na Süüdwest to af. Langs de Noordseeküst vun Oostfreesland över dat Elv-Werser-Dreeeck, Dithmaschen bet na Noordfreesland is Spraakompentenz mit an de 50 % Lüüd, de bannig, good oder een beten Platt snackt, recht hoog. Op’t ringst is de Kompetenz in Brannenborg, hier köönt tohooprekent man 11,6 % bannig good, good oder een beten Platt snacken.[114]
Spraakkompetenz na Bundsland (2016)
Spraakkompetenz na Öller (2016)
Nedderland
In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd en von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.[115]
De Tallen na en lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34 % 1995 op 15 % 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7 %, man is 2011 op 1 % torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:[116]
| 1995 | 2001 | 2011 | |
|---|---|---|---|
| Öllern | 34% | 24% | 15% |
| Kind-Moder | 7% | 5% | 1% |
| Kind-Vader | 8% | 6% | 2% |
| Kind-Broder/Söster | 7% | 5% | 1% |
| Kind-Frünnen | 6% | 5% | 1% |
Weltwied
Vun den 15.000 bet 20.000 Düütschen in dat Däänmark köönt man en lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.[117]
Den plautdietschen Dialekt von de Mennoniten snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000 Minschen.[118] Na de Ethnologue (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in Argentinien, en beten ünner 10.000 Minschen in Belize,[119] 60.000 in Bolivien, rund 8.000 in Brasilien, 80.000 in Kanada, 2.000 in Costa Rica, 100.000 in Kasachstan, 40.000 in Mexiko, noch eenmaal 40.000 in Paraguay, 5.000 in Peru un üm de 12.000 in den Verenigten Staten.[118] Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.[120]
De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat Pomerano, snackt twüschen 100.000 un 300.000 Minschen.[121][122] Dat Vestfaliano in Westfália snackt nich meer as 3000 Lüüd.[121]
Remove ads
Dialekten un Varietäten
Översicht
Oostfäälsch
Noordneddersassisch
Holsteensch
Sleswigsch
Brannenborgsch
Mekelbörgsch-Vörpommersch
Pommersch
Nedderpreußsch
Stand vun vör 1945
Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt:
- Märksch-Brannenborgsch: Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in Brannenborg, de Ollmark in Sassen-Anholt un den ööstlichsten Deel vun Meklenborg-Vöörpommern. De Dialektgrupp deelt sik wieder Noordmärksch, Middelmärksch un Middelpommersch.[123] Typsch Kennteken is det statts dat,[124] de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.[123] De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.[80]
- Mekelnborg-Vöörpommersch: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as Kauken un hei un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as Wuurd statts Woord un hüren statts hören. Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op -ing.
- Nedderpreußsch is de ole Dialekt vun Preußen un Danzig un ook Grundlaag vun dat Plautdietsch. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in moake un de unrunnen Vokalen, so as Kenig statts König.[125]
- Noordneddersassisch is en Dialekt in Noordneddersassen, Sleswig-Holsteen. Dat Neddersassisch in Grönneng is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in Oostfreesch un Grönnegsch, Eemslandsch, Ollnborgsch, Noordhannobersch, Holsteensch un Slewswigsch ünnderdeelt warrn.[126] Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.[127] Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt.
- Oostfäälsch is ene Dialektgrupp in Süüdneddersassen un de Meideborger Böörd in Sassen-Anholt, de sik wieder in Elvoostfäälsch,Göttingsch-Grubenhagensch Heidoostfäälsch un Karnoostfäälsch deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel Diphthongen uut olen Langvokalen, so as Stein (< stên), Faut (< fō1t), mëin (< mîn), Hius (< hûs),[128] dat e- bi dat Partizip, so as ekofft statts kofft un de Personaalpronomen mik/mek un dik/dek statts mi un di. Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as Pepper un Könnig statts Peper/Piäper un Köni(n)g/Küöni(n)g.[129]
- Oostpommersch is de ehmalige Dialekt vun Hinnerpommern. Vundaag leevt de Dialekt as Pomerano in Brasilien wieder.
- Westfäälsch is de Dialektgrupp in Westfalen, de sik in Mönsterländsch, Oostwestfäälsch, Süüdwestfäälsch un Westmönsterlansch ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.[130] De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten – Grönnegsch uutbenamen – tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. Emslandsch gellt deelwies as en westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.[131] Typsch sünd de braken Diphthongen, so as Biëke un Vuëgel statts de noordneddersassisch Langvokalen in Beek un Vagel.[130]
Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner
Apokoop vun dat e
Eenheidsplural -en/-t
dat/det
Affall vun dat -n an’t Woortenn Eenheidsplural -(e)t
Partizip Verleden Tiet op e-
De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner en man nich so stark, as de hoogdüütschen Dialekten. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.[132]
Traditschonell ünnerdeelt de Dialektologie Plattdüütsch in Westnedderdüütsch un Oostnedderdüütsch. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole sassische Stammland – Oost-Freesland, Grönneng un Sleswig, wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de Oostkolonisatschoon hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun Neddersassen dat Wendland af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen Sassen-Anholt un Brannenborg na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de Eenheidspluraal op -(e)t, so as wi maakt/maket gegenöver -en so as in wi maken.[133]
Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche Mekelborg-Vöörpommersch steit dichter bi dat westnedderdüütsche Noordneddersassisch, as bi dat even so oostnedderdüütsche Märksch. Oostwestfäälsch un Oostfäälsch hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene nöördliche Grupp mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene süüdliche Grupp mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.[134]
Dackspraken un Varietätenspektrum
En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de Dackspraken richt, liggt ook twüschen Nedderlandsch-Neddersassisch un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20. Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.[135] De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut en anner dreven.[136] De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook Russ’sch, Engelsch oder Spaansch Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden.
Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of en düsse Situatschoon beter os Tweesprakigkeid oder Diglossie beschrieven kann.[137] För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheedt Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch en Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel Code Mixing un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as Abverbien, Kunjunktschonen oder Partikeln. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so Preposition stranding oder de oblique Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.[137]
Mischspraken
Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17. Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche Mischspraken so as Missingsch, dat Flensborger Petuh, Ruhrdüütsch un Berlinsch, opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat en Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20. Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag en Deel vun de Identität in Städen so as Hamborg, Bremen un Flensborg oder in de Ruhrpott, ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.[19]
Remove ads
Phonetik un Phonologie
Kunsonanten
Plattdüütsch ünnescheedt rund 20 Kunsonanten, de in den plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek sünd. Ünnerscheden sünd ünner beschreven. [138]
/p t k/ hebbt meist Aspiratschoon [pʰ tʰ kʰ], in’n West- un Oostfäälsch sünd aver deelwies unbepuust [p t k].[139] De Uutluudverharden maakt /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos, so as good [go:t]. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as Tieden /tiːdn̩/ → [tiːn]. /g/ is in allen Dialekten an’n Woordenn en Frikativ, je na Positschoon vun de Vokaal tovöör [ç x x]. Westföölsch, Nedderlandsch-Neddersassisch un dat Angelsche Platt sprikt dat /g/ jümmers as Frikativ uut. Dat Brannenborgsch seggt meist /j/.
/m n ŋ/ un /l/ köönt sülvsche Kunsonanten sien. /ŋ/ kann ook för en Kunsonantenkluuster [ŋg] gellen.
Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos [z], in Westfalen stemmloos [s]. /ʃ/ kümmt vun öller *sk un is in welk Dialekten as [sk~ʃk~sx] bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as Garage [ga.ra:ʒ] un is in welk noordneddersassischen Dialekten de Uutspraak vun dat /ʝ/
Dat /l/ kann an’n Woordenn ene velaar Uutspraak hebben: [ɫ]. /r/ is je na Dialekt [r~ɾ] oder [ʀ]. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener.
Vokalen
Kort- un Langvokalen
Plattdüütsch ünnerscheedt acht Kortvokalen /a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y/ un meist ook /ɐ/ as Allophoon. Plautdietsch het de runnen Vokalen /œ/ un /y/ mit’n unrunnen /ɛ/ un /ɪ/ versmolten.[140]
Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de Dialektologie twee Gruppen: de ooldlangen un de toonlangen Vokalen.
De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren oorgermaansche Langvokalen oder Diphthongen un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. Oost- un Süüdwestfäälsch, Middelmärksch un deelwies ook dat Oostfäälsch hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô1 un ô2, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂1 un ö̂2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê1, ê2, ê3 un ê4, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê2 het sik in ê2a un ê2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche Noordneddersassisch, Noordmärksch, Westmönsterlandsch un Twentsch ê1, ê2 un ê4 to enen Luud tohoopfullen, ê3 is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat Süüdwestfäälsche dree ê-Luden: ê1, ê2 sünd apart bleven, ê3 un ê4 sünd tohoopfullen. In’n Oostwestfäälschen un en Deel Oostfäälsch wedderüm is ê1 mit ê2a tohoopfullen un ê2b is mit ê3 un ê4 versmolten.[141]
De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun Ooldsassisch na Middelsassich opkamen, as korte Vokalen, de in apen Stammsülven mit Akzent to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un Oostnedderdüütsch ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.[141]
Överlange Vokalen
Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de e-Apokoop op. As dat /ə/ wegfullen is, is en langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as en normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheedt, so as wied [viːt] mit eenfachen Langvokaal un Wied [vîːt] mit överlangen Vokaal.[142]
Akzent
De Akzent op Platt is dynaamsch, dat will seggen de Sülv mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: bruken oder Backstuuv. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as översetten ‘in en anner Spraak överdregen’ un översetten ‘wat överdweren’.[143] Frömdwöör köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as blümerant oder verdeffenderen.[144]
Luudstand
Kuntinentalwestgermaansch, dat op de Dialekten keken, ganz grov en Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: Nedderfränksch, Hoochdüütsch un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den Hoogdüütschen Luudwannel tostann, de vun dat Oorgermaansche uut de Plosiven in’n Ooldhoogdüütschen wannelt het. De böverdüütschen Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de middeldüütschen Dialekten maken deelwies mit un de nedderdüütschen Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven.
De Ünnerscheed bi /b/, /v/ un /f/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het wives [waɪvz], Hoogdüütsch Weiber [ˈvaɪ̯bɐ] un Plattdüütsch kennt Wiever [viːvɐ], aver ook Wieber [ˈvibɐ]. De Eentall Wief [ˈvif] warrt aver jümmer as [f] spraken (Hoogdüütsch b, Weib). Ook dat Kluuster s + Kunsonant an’n Woortanfang is en Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: Swien un slapen hebbt op Hoogdüütsch en sch /ʃ/: Schwein un schlafen (s + Kunsonant warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as sch + Kunsonant uutspraken). De ole westgermaansche velare Frikativ /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, en groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as Westfäälsch hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart.
Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun old na oud, wat en wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt.
Noordseegermaansche Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat Ooldsassische un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de Nasaalswund na dat Nasaal-Spirant-Gesett, so as in *uns > ūs, *gans > Goos, *fimf > fiev. Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as mūth ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form mund wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as uns oder Gans un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as us un Goos. Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /t/ in *ist > is, de Pronomen mi, di, he, wi, ji statts mir, dir, er, wir, ihr und de Eenheidspluraal. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as r-Metathees in *brinnan ‘brennen’ > engl. burn, un de Assibiliatschoon, de Ooldsassisch mitmaakt het, Middelsassich aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „Sever“ oder Naams so as „Celle“ den Luudwannel noch wiest.[146]
Remove ads
Grammatik
Verben
Dat Plattdüütsche konjugeert (bögt) Verben na Persoon, Numerus (Antall), Tempus (Tied) un Modus (Uutsaagwies) un ünnerscheedt so as anner germaansche Spraken starke un swacke Verben.
Konjugatschoon
In dat Präsens (Nutied) markeert Plattdüütsch den Singulaar (Eentall) mit dree verscheden Suffixen (Nasülven): -(e) för de 1. Persoon (ik/ek), -(e)st för de 2. Persoon (du), un -(e)t för de 3. Persoon (he, se, dat/et). -e an’n Woordenn un /e/ in -et sünd in Rebeden mit e-Apokoop wegfullen.
De Pluraal (Meertall) is en Eenheidspluraal, dat will seggen alle dree Personen kriegt, anners as op Hoogdüütsch, dat lieke Suffix: -(e)t oder -en. Dat -(e)t is de Form in’n olen plattdüütschen Stammland; Oostnedderdüütsch, Oostfreesch, Grönnengsch un Sleswigsch hebbt de Pluraal op -en.[147][148]
Starke Verben un en paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3. Persoon Singulaar den Stammvokaal, maakt em kort un geevt em, wenn mööglich, enen Ümluud.
Dat Präteritum (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven -e-de för de 1. un 3. Persoon Singulaar, -e-dest för de 2. Persoon Singulaar un -e-den för’n Pluraal.[147] De Endsülven sünd man in velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2. Persoon Singulaar Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.[148]
De starken Verben billt dat Präteritum mit Afluud. Se wannelt den Stammvokaal un hangt för de 2. Persoon Singulaar -(e)st un för de Meertall -en an, de 1. un 3. Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.[148] De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.
Tohoopsett Tieden
Anner Tieden sett sik Hülpsverben un Partizipen tohoop: Dat Perfekt (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben hebben oder wesen/ween/sien un dat Partizip Perfekt tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb hebben, so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt hebben, wenn kene Richt angeven is, so as Ik heff lopen statts Ich bin gelaufen, man Ik bün na Huus lopen. Dat Plusquamperfekt bruukt ook de Hülpsverben hebben un wesen/ween/sien, de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ik weer na Huus lopen.[149]
Dat Futur (Tokumst) bruukt de Hülpsverben schölen/sollen, warrn/werrn un willen/wollen, so as du schallst di wunnern oder he will woll noch kamen. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn en Adverb de Tied angivt, so as ik kaam glieks statts Ik schall glieks kamen.[150] För dat Futurperfekt (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben schölen/sollen, warrn/werrn, willen/wollen, dat Partizip Perfekt un den Infinitiv hebben oder wesen/ween/sien, so as ik will/schall/warr lopen hebben. Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween en sik wat vermoden is, so as: Dat will he woll maakt hebben.[151]
Partizipien
Plattdüütsch kennt twee Partizipien: Partizip Perfekt un Partizip Präsens.
Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix -(e)d/-(e)t (so as riep-(e)t vun riepen, bruk-et/bruuk-t vun bruken), de starken Verben mit Afluud un dat Suffix -en (so as hulp-en vun hölpen, grep-en vun griepen). Dat Präfix (Vöörsülv) ge-, so as op Hoog un Nedderlandsch , is – dat brannenborgsche je- un dat oostfäälsche un geldersch-overiesselsche e- uutbenamen – kumplett affullen.[147]
Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix -d achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.[152]
Modi (Uutsaagwiesen)
Plattdüütsch kennt dree Modi (Uutsaagwiesen): Indikativ (Würklichskeidsform), Konjunktiv (Mööglichkeidsform) un Imperativ (Befeelsform).
De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de indirekte Reed. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheedt bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ik gönk (Konjunktiv) vs. ik gonk (Präteritum).[153] Man ook Modaalverben, so as warrn oder schölen/sollen, köönt den Konjunktiv ümschrieven.[154] De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -(e)t achteran, so as griep! un griep-(e)t![150]
Passiv
Dat Passiv bruukt op Platt dat Hülpsverb warrn un dat Partizip Perfekt, so as He warrt vun enen Hund beten. Faken steit man dat Aktiv statts Passiv: Em het’n Hund beten. Een Tostandspassiv kann Plattdüütsch mit ween/wesen/sien un dat Partizip Perfekt billen, so as De Posten is al besett.[155]
Substantiven
De Substantiven bögt Plattdüütsch na Kasus (Fall), Numerus (Antall) un Genus (Slecht).
Kasus
De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat Hoogdüütsche, stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man en beten meer vun’n Kasus bewaart as Nedderlandsch, Fastlandskandinaavsch oder Engelsch un ünnerscheedt noch Subjektfall un enen Objektfall. Sleswigsch, Oostfreesch un Oostnedderlandsch hebbt man enen Eenheidskasus. De ole Dativ find sik noch in Kortformen na Präpositschonen, so as in’n Jaar, man ook de Objektfall in dat Jaar is begäng. Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat Suurländsch ünnerscheedt sogaar noch Dativ un Akkusativ as twee egen Fäll. De ole Genitiv find sik alleen in starren Uutdrücken so as Tieds genoog oder winterdages un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit vun, so as dat Enne vun de Straat, oder mit sien/eer, so as Vader sien Hov.[156][157]
Genus
De Spraak ünnerscheedt dree Genera (Slechter): maskulin (männlich), so as de Mann, feminin (wievlich), so as de Fru un neutrum (saaklich), so as dat Kind. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheedt sik je na Dialekt, to’n Bispeel: dat Lief (neutrum) – hoogdüütsch der Leib (maskulin), de Beek/Beke (maskulin oder feminin) – hoogdüütsch der Bach (maskulin), dat/de Spegel (neutrum oder maskulin) – hoogdüütsch der Spiegel (maskulin).[158]
Numerus
Plattdüütsch ünnerscheedt twee Numeri (Antallen): Singulaar (Eentall) un Pluraal (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden Suffixen oder Ümluud.
De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. Oostfreesch Platt bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit -en, so as Bispeel Bomen, Husen statt Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.[159] De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen -er un -en un -s. Dat -e, dat sik so in’n Westfäälschen un Oostfäälschen find, is in Dialekten mit e-Apokoop affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder en stemmhaft Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun -e as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook en anner Suffix (meist -en) oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen -er un -e billt sowied mööglich enen Ümluud.
Artikels
Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken bestemmte un unbestemmte Artikels, de vöör dat Substantiv staat.
De bestemmte Artikel is in de Eentall de för maskuline un femnine Substantiven un dat (Brannenborgsch det, Oostnedderlandsch (h)et) för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel de. De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheedt bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum den; de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.[161] In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden.
De unbestemmte Artikel is e(e)n, staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: e(e)n (maskulin/neutrum) un ene (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ene. Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ’n (maskulin/neutrum), ’ne (feminin) oder ’nen (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen e(e)n oder afkört ’n för alle Genera un Kasus.[162]
Adjektiven
Adjektiven stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd -e, -en un je na Dialekt deelwies ook -(e)s, -(e)t un -er. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.[163]
Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix -er för den Komparativ un -(e)st för den Superlativ. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un Assimlilatschonen köönt opkamen, so as jung – jüng-er - jüng-st, oold – öll-er – öll-st. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as good – beter – best un veel – meer – meist/meerst. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: He is de jüngst vun de beiden gegenöver Er ist der jüngere von den beiden.[163]
Pronomen
Personaalpronomen
De Personaalpronomen ünnerscheedt dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum.
In’n Subjektfall sünd de Formen: ik/ek (1. Persoon), du (2. Persoon) un in de 3. Person na Genus ünnerscheden: he (maskulin), se (feminin), et/dat (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: wi/we (1. Persoon), ji/je/i (2. Persoon), se (3. Persoon). Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2. Persoon Singulaar sünd dat mi un di (oostfäälsch mik/mek un dik/dek). För de 3. Persoon Singulaar em/en/enne (maskulin un neutrum), eer/öör (feminin);Oostfreesch un de oostnedderländschen Dialekten hebbt ook Formen mit /h/ vöörn: hüm, hör. För de 1. Person Pluraal is dat us/uns (oostfäälsch üsk/ösk), för de 2. Persoon is dat ju mit velen regionalen Varianten as jü, jau, jo, jö, juug, u un oostfäälsch juck/jock/jück/jöck . De 3. Persoon Pluraal is eer, se, ennen oder jüm.[165]
Possesivpronomen
De Possesivpronomen sünd in’n Singulaar: mien (1. Persoon), dien (2. Persoon), sien (3. Persoom maskulin/neutrum), eer (3. Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: uns/us (1. Persoon) un ju/jo (2. Persoon), eer (3. Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as se, jemeer, ennen etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: Ik see mien-en/mien-∅ Vadder.[166]
Reflexivpronomen
Ene egen Form för dat Reflexivpronomen kennt alleen de 3. Persoon Singulaar un Pluraal: sik (oostfreesch sük, oostfäälsch sek, brannenborgsch/oostnedderlandsch sich), so as he/se höögt sik. De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.[167] Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt sik ook för de 2. Persoon Singulaar, so as: Ji freut sik.[168] Dat Reflexivpronomen för de 3. Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, Ooldsassisch, so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.[169]
Syntax
Allgemeen is de Syntax vun’t Plattdüütsche nich so good uutforscht as anner Spraken.[170] De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist Satzregen, de nich mit Kunjunktschonen verbunnen sünd. Nevensätz sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.[171] To’n Bispeel: He kümmt nich, he is bang oder Dat regent, ik bliev to Huus.[172]
Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer en verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as wat vundaag passeert is statts die Ereignisse des Tages.[173]
Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat Preposition Stranding, dat will seggen dat Pronominaaladverbien scheden warrt, so as daar will ik nix mit to doon hebben statts hoogdüütsch Damit will ich (...).[67] De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat noorddüütsche Hoogdüütsch op.
Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as Dat hev ik nie nich seggt.[67] Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche.
Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene Periphraas uut doon + Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as Verköpen deit se mi nix.[67][174] Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, doon in Nevensätzen is fakener in dat Noordneddersassische to finnen, dat Westfäälsche het meer doon-Periphrasen in Höövdsätzen.[175] De doon-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.[176]
Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen Aspekt uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula + an/bi + Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as He weer an’t Studeren dat Dansen to leren oder Ik bün jüst bi’t Eten.[150] As Rheinische Verlaufsform is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut hebben + to + Infintiv dat uutdrücken, so as he het veel Kraam to liggen.[150] Den Beginn vun wat kann de Periphraas kamen + Infintiv uutdrücken, so as denn keem he op’n Rüch to liggen.[150]
Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch Topikalisatschoon, dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat Topik vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: Dat Peerd, dat schüdde mit’n Kopp, wo dat Peerd na links hen versett is, oder Nu hett he en Knecht had, de Buur, de het Hans heten, wo de Buur na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is.
Remove ads
Woordschatt
Woordformatschoon
Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit Kompositschoon (Tohoopsetten), Derivatschoon (Afleiden) un Kunverschoon (Woordaarwessel) billen.
Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as Fack-wark-huus. Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel en Präpositschonaalattribut, so as Weg na Huus statts Nahuusweg. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels oder fakener Pandbuddelautomaat statts hoogdüütsch Pfandflaschenrückgabeautomat. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen Imperativ (Befeelsform) maakt sünd, so as Kiek-in-de-Luft, Wüppsteert (vun wüppen un Steert).[177]
Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as haartagen (Substantiv + Verb), geelsnacken (Adjektiv + Verb), smuustergrienen (Verb + Verb).[178] Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as begriesmulen (begriesen + Muul), duuknacken (duken + Nacken), plinkögen (plinken + Oog).[179]
Mit Affixen (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ver-tellen uut tellen, en Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv schiet-ig uut’n Substantiv Schiet mit dat Suffix -ig.[180] Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as Düüster-nis statts Dunkel-heit oder be-leven statts un er-leben.[181]
Nee’e Wöör un Juxwöör
.jpg)
In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.[182] Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen Spraakuutbo. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer en „Spraak to’n Högen“.[183] Bispelen för so’ne Wöör sünd Plüüschmoors för ‘Hummel’ oder Snutenpulli för ‘Mund-Neesdook’.[184]
De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat Plattdüütsch Woort vun’t Johr tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as Ankiekbook för ‘Facebook’, Brägenplietschmaschin för ‘künstliche Intelligenz’ oder fuurtsen-roewertrecken-Code för ‘QR-Kood’.[183]
Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken
Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer hoogdüütsche Wöör övernamen.
Nedderlandsch as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de flaamsche Kolonisten in de Gegend bröchten.[185] De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20. Jhd. veel nedderlandsche Wöör övernamen.
Mit de Oostkolinsatschoon het besünners dat Oostnedderdüütsche slaawsche Wöör övernamen. Dat Wendlandsche Platt het besünners veel Reliktwöör uut dat Polaabsche. As Leenwöör hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as Döns, ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t Middelsassische setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as Pietsch(e) för öller Sweep. Nedderpreußisch un Baltendüütsch harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un Baltschen, so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.[186]
Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik freesche Wöör, so as oostfreesche Wöör in dat Oostfreesch Platt oder en paar wenige Wöör uut dat Eidersteder Freesch op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche Stellingwarvsch un Pompstersch hebbt Wöör uut dat Westfreesch övernamen.[187]
Franzöösche Wöör kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.[188] De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19. Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat Militäär, so as Generaal un kummedeern, de Verwandschopsnamen, so as Onkel/Unkel un Tant(e) un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as kommodig, kumpelsant oder Pleseer.[189]
In de Seemannsspraak het Plattdüütsch al frö wat engelsche Wöör övernamen, so as Boot oder Dock.[190] In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as Computer oder Notebook.[191]
Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken
In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de fastlandskandinaavschen Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t Baltikum, na Russland, na England un Iesland sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.[192]
Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven Polaabsch an de 20 % plattdüütsche Wöör uutleent.[193] In’t Kaschuubsche kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat Hinnerpommersche.[194] Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as bak ‘Baak’, śluza ‘Slüüs’ oder sztymbort ‘Stüürboord’, sünd plattdüütsch. De masuurschen Dialekten hebbt wedder en beten meer Platt övernamen, so as brukować ‘bruken’ oder dek ‘Dack’.[195] Ook Neddersorbsch, dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t Böversorbsche kamen, dat süss eer middeldüütsche Wöör uutleent het.[186]
Al Ooldfreesch un later besünners de oost- un noordfreeschen Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.[187] So sünd to’n Bispeel de Tallen sööwen, dörtig, sööwentig un hunnert in dat Amrumer Freesch plattdüütsch.[196] Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.[187]
Later sünd, as de hoogdüütsche Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as dröge oder Achterdeck. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de Ümgangsspraak in Noorddüütschland worrn, so as: schnacken, küern, Trecker oder duun.
Wöörböker
Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de Grootlandschopswöörböker, so as dat Sleswig-Holsteensch Wöörbook, dat Neddersassisch Wöörbook, dat Mekelborgsch Wöörbook oder dat Westfäälsch Wöörbook. Daaarto givt dat veel Wöörböker un Wöörlisten för lütter Dialektregionen.
Seggwöör un Wellerismen
Typsch för’t Plattdüütsch sünd Wellerismen. Se bestaat uut dree Delen: en Seggwoord, denn en, de dat seggt (…, see he/se/de …,), un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.[197] Een Bispeel is: Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop.[198]
Remove ads
Schrievwies
Plattdüütsch bruukt dat latiensche Alphabeet, in Düütschland fröher ook as gootsche Schrift. De eersten ooldsassischen Texten hebbt besünners na dat franksche Ooldhoogdüütsch keken. As middelsassische Hansespraak stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.[199]
De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n Dackspraken nich givt, so as de Achtervokaal [ɑː~ɔː], oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden [œː] un [œʏ].[200] Een Deel Schrievwiesen bruukt kene Sünnerteken, de dat Hoogdüütsch nich kennt, anner bruukt Sünnerteken so as ę, œ ode å.
För dat Noordneddersassische is de Sass’sche Schrievwies, de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. Brannenborgsch leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat Mönsterlandsche givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun Klaus-Werner Kahl.[201] Anner west- un oostfäälsche Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.[202] För dat Mekelnborg-Vöörpommersche is de Schrievwies na Renate Herrmann-Winter begäng.[203] Plautdietsch het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.[204] Dat Pomerano in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op Ismael Tressmann torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.[202] In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de Vosbergenschriefwies uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de SONT-spelling uut’n 2000-er oder de Algemene Nedersaksische Schriefwieze uut de nedderlandsch-neddersassische Wikipedia kunnen sik nich wiedhen döörsetten.[205]
Mit dat late 20. Jhd. un in’n 21. Jhd sünd besünners in’n Internett Initschativen för Intersassische Schrievwiesen opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd Snorre Björkson sien Nordlannsk,[206] Reinhard F. Hahn siene Algemeyne Schrywys’ oder de Nysassiske Skryvwyse, de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.[202]
Remove ads
Nedderdüütsche Philologie
De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet Nedderdüütsche Philologie. Se höört in Düütschland meist to de Germanistik, in’n Nedderlannen to de Nedderlandistik.[207] Anners as to’n Bispeel de westfreesche Frisistik, de Westfreesch ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.[208]
Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18. Jhd. mit Idiotika, de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as Michael Richey sien Idioticon Hamburgense oder Johann Carl Dähnert sien pommersch Platt-Deutsches Wörterbuch. So weer Lexikografie de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.[207]
Mit’n 19. Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19. Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de Dialektologie in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de Verein für niederdeutsche Sprachforschung mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.[207] Mit de tweden Halv vun dat 20. Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie sotscholinguistsche Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene Dackspraken mit eenanner verhöllt.
Eerst mit 20. Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist en Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.[207] Dat Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversität Grönneng is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten en Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool.
Kultuur
Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat Institut för nedderdüütsche Spraak, de Tiedschrift Quickborn, de Beemsen-Dagfohrt oder de Organisation SONT in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de Fritz-Reuter-Pries, de Freudenthal-Pries, de Klaus-Groth-Pries oder Literatuurpries vun de Stad Kappeln.[209] Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.[210]
Literatuur
Plattdüütsche Literatuur betekent de schreven Warken – so as Romaans, Gedichten, Vertellsels oder Leder – in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19. Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden. Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19. Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche Spraakpleeg wesen.
Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18. Jhd, avers eerst in’n 19. Jhd stellen Klaus Groth un Fritz Reuter – de plattdüütschen Klassiskers – in Düütschland ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n Nedderlannen is de Literatuur en Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit Dörpsnovellen. In’n 19. un 20. Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20. Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.[211] De plautdietsche Schrieveree is eerst laat in dat 20. Jhd mit Schrievers as Arnolt Ditj un Ruben Ap anfungen.
Ene wichtige Positschoon hebbt de Autorensellschoppen, de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de Augustin Wibbelt-Sellschop, de Fehrs-Gill, de Freudenthal-Sellschop, de Fritz-Reuter Sellschop oder de Klaus-Groth-Sellschop, de alle ook vele Priesen för plattdüütsche Literatuur uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de Quickborn oder Diesel in Düütschland un ’t Swieniegeltje, Krödde un Roet in’n Nedderlannen.[209]
Musik
.jpg)
Plattdüütsche Musik is mit Gedichten, de Volksleder worrn sünd anfungen, so as Klaus Groth sien Lütt Matten de Has’ oder Fritz Reuter sien Eikboom.[212] Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as Dat du mien Leevsten büst oder Herrn Pastor sien Kauh.
In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt Folkmusiker plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het Knut Kiesewetter den Anfang maakt un anner Musiker so as Hannes Wader inspireert. Ook in Mekelnborg weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de DDR populäär, so as dat Duo Piatkowski & Rieck oder de Singer Kurt Nolze. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as Törf, de op Grönnengsch süngen. Een beten later is hier mit de achterhooksche Band Normaal de Burenrock opkamen.
In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de volkstümliche Musik op Platt maken, so as Godewind, De Plattfööt oder Speelwark. In de 2000-er Jaren weren Ina Müller ere Alben mit Covers vun Popsongs populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp De Tüdelband opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de Hardcore-Grupp COR mit dat Album Snack Platt orrer stirb oder De fofftig Penns mit elektroonschen Hip-Hop.
Een Pries för plattdüütsche Musik is de Bad-Bemsen-Pries, man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit Plattsounds un Plattbeats givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.
Theater
Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de UNESCO dat plattdüütsche Theater 2014 as immateriell Kultuurarv opnamen het.[213]
Nadem dat de middelsassische Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in Fastelavendstücken mit groffen un erootschen Humoor. In de Barocktied sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19. Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche Bühnenbewegung üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt.
De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat Ohnsorg-Theater in Hamborg, dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in Missingsch överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de Fritz-Reuter-Bühn in Swerin. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n Nedderdüütschen Bühnenbund organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.[213]
Radio un Höörspeel
De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.[214] Een vull Radioprogramm op Platt givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ Funklock stoppen het vun 2020 an versöcht en plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm Plattradio man wedder instellen.[215] Hör mal ’n beten to sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De plattdüütschen Nahrichten op Radio Bremen sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.[216] De nedderlandsche Internettradiosenner Alles Plat sennt Programm kumplett op Platt.[217] Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm Aksent op Radio Oost.[218]
Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd plattdüütsche Höörspelen in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen en good Stück vun eer olen Stand verloren.[213] Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as Hans Böttcher plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n Natschonaalsotschalismus gliekschalt worrn sünd. Na’n Tweden Weltkrieg senn de Landssenner Swerin eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de DDR de regionalen Senner vereent harr. Radio Bremen un de Hamborger Noordwestdüütschen Rundfunk (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.[219]
Film un Feernseen
Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen en beten Nischenprogramm bi’n NDR.[220][214] De nedderlandschen Regionaalsenners RTV Drenthe, RTV Noord un RTV Oost sennt deelwies en beten wat op Platt.
1954 begünn de NDR Ohnsorg-Theaterstücken op Missingsch statt Platt to sennen; en paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de DDR geev dat vun de Fritz-Reuter-Bühne ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.[220] De nedderlandsche-neddersassische Serie Bartje keem 1972 ruut.[221] Vun 1977 an leep bi’n NDR Wi speelt op Platt, dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen Platt in III. 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow Klönschnack, bet 1982 Talk op Platt, dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche Tatort Wat Recht is, mutt Recht bliewen keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op Ooldjaarsavend Dinner for one - op Platt.[220] Regiosoaps so as Van Jonge Leu en Oale Grond un Boven Wotter sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.[222] 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen Billerbook Düütschland oder Die Welt op Platt, de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen De Noorden op Platt eenmaal den Maand.[220]
As eersten plattdüütschen Film kann Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli vun 1970 gellen.[223] De grote Deel plattdüütsche Films sünd Kummdien, so as Ostfriesisch für Anfänger, de Krimikomödien Boot un Dood un De Krooch an de Wiedau, de twentsche Tragikömodie De Beentjes van Sint-Hildegard oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg Apparatspott. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as Ritter Trenk op Platt. Uutnamen sünd de plautdietsche Film Stellet Licht un dat mönsterlandsche Drama 1000 Rosen.
Tiedschriften
Dat geev al in’n 19. Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de Plattdütsche Husfründ oder dat Weltblatt. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat Hamburger Abendblatt 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.[224]
Internet, Technik un sotschale Medien
Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as Linux op Platt oder „Brann-Stuuv 7“ vun Ashampoo.[225][226] Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de Wikipedia: de plattdüütsche Wikipedia för de düütsche Sied mit 85.639 Artikels un de nedderlandsch-neddersassische Uutgaav mit 8022 Artikels.
Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.[227][228] Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen Spraakkorpora, de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.[229] Op’t wichtigste sünd hier dat Zwirner-Korpus,[230] dat Korpus Deutsche Mundarten: DDR,[231] dat Korpus Ehemalige deutsche Ostgebiete[232] un dat Korpus Russlanddeutsche Dialekte.[233] Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650).[234]
Plattdüütsch in de Kark
Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de översett Bibel geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.[235]
Spraken Bispelen
| Nedderlandsch-Neddersassisch
(Twentsch) |
|
| Noordneddersassisch | |
| Mekelnborg-Vöörpommernsch | |
| Süüdwestfäälsch | |
| Oostwestfäälsch
(Paderböärnsch Platt) |
|
| Oostfreesch | |
| Oostpommersch
(Pomerano) |
|
| Plautdietsch
(Mexiko) |
Kiek ook bi
Literatuur
Allgemeen
- Gerhard Cordes, Dieter Möhn (Ruutgevers): Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.) E. Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7.
- Klaas-Hinrich Ehlers: Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch. In: Joachim Herrgen, Jürgen Erich Schmidt: Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation. Band 4: Deutsch (= Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft. Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S. 590–615.
- Michael Elmentaler: Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch. In: Joachim Herrgen, Jürgen Erich Schmidt: Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation. Band 4: Deutsch (= Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft. Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S. 550–590.
- William Foerste: Geschichte der niederdeutschen Mundarten. In: Wolfgang Stammler (Ruutgever): Deutsche Philologie im Aufriss. 1. Bands. 2. Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp. 1730–1898.
- Jan Goossens (Ruutgever): Niederdeutsch. Band 1: Sprache. 2. Oplaag. Wachholtz: Niemünster 1983, ISBN 3-529-04510-1.
- Klaas Heeroma: Niederländisch und Niederdeutsch. 3. Oplaag. Bonn 1976 (Nachbarn 2).
- Willy Sanders: Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen. Vandenhoeck & Roprecht: Chöttingen 1982, ISBN 3-525-01213-6 (Sammlung Vandenhoeck).
- Dieter Stellmacher: Niederdeutsche Sprache. 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (Germanistische Lehrbuchsammlung 26).
- Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum, Siemon Reker (Ruutgevers): Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde (HNTL), Van Gorcum: Assen 2008.
- Goltz, Kleene: Niederdeutsch, In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): Hand der Sprachminderheiten in Deutschland, Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020.
Wöörböker
- Renate Herrmann-Winter: Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum. Hinstörp: Rostock 1985 (un anner Oplagen).
- Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. Hinstörp: Rostock 1999 (un anner Oplagen).
- Johannes Sass: Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch. 6. Oplaag, Wachholtz: Niemünster 2011, ISBN 978-3-529-03000-0.
Grootlandschopswöörböker
- Hamburgisches Wörterbuch. 5 Bd.. Wachholtz: Niemünster 1985–2006.
- Mecklenburgisches Wörterbuch. 7 Bd. Wachholtz: Niemünster, later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck Wachholtz: Niemünster 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998.
- Niedersächsisches Wörterbuch. Band 1 ff. Wachholtz: Niemünster 1953 ff.
- Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch. 5 Bd. Wachholtz: Niemünster 1927–1935; Nadruck ook daar 1985.
- Westfälisches Wörterbuch. 5 Bd. Wachholtz: Kiel/Hamborg 1969–2021.
Grammatiken
- Martin Durrell: Westphalian and Eastphalian. In: Charles V. J. Russ (Ruutgever): The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey. Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S. 59–90.
- Reinhard Goltz, Alastair G. H. Walker: North Saxon. In: Charles V. J. Russ (Ruutgever): The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey. Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S. 31–58
- Rudolf Ernst Keller: North Saxon: Lower Elbe. In: German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts. Manchester University Press: Manchester 1961, S. 339–381.
- Wolfgang Lindow u. a.: Niederdeutsche Grammatik (= Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache. Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3.
- Helmut Schönfeld: East Low German. In: Charles V. J. Russ (Ruutgever): The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey. Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S. 91–135.
- Heinrich Thies: Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z (= Kiek mal rin – zum Nachschlagen). 2. Oplaag. Wachholtz: Niemünster 2011, ISBN 978-3-529-03200-4.
Plattdüütsche Literatuur
- Heinrich Krüger: Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart. Stiller: Swerin 1913.
- Wolfgang Stammler: Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart. Teubner: Leipzig 1920.
- Claus Schoppenhauer: Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur (= Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache. Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2.
Spraaksituatschoon
- Birte Arendt: Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik (= Philologische Studien und Quellen. H. 224). E. Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3.
- Michael Elmentaler, Peter Rosenberg: Norddeutscher Sprachatlas. Olms, Hilmessen: 2015–2022.
- Hans-Joachim Gernentz: Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart (= Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur. 11). 2. Oplaag, Hinstörp: Rostock 1980.
- Ulf-Thomas Lesle: Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas. In: Robert Peters, Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): Vulpis Adolatio. Festschrift für Hubertus Menke zum 60. Geburtstag. Heidelberg: 2001, S. 429–449.
- Ulf-Thomas Lesle: Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses. In: Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte. Jg. 66, Heft 1, 2014, S. 32–55.
- Ulf-Thomas Lesle: Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum. In: Robert Langhanke (Ruutgever): Sprache, Literatur, Raum. Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: Builefeld 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S. 693–741.
- Ulf-Thomas Lesle: Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus. In: Michael Fahlbusch u. a. (Ruutgevers): Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen. De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S. 79–101.
- Hubertus Menke: Een’ Spraak is man bloots en Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta. In: Ursula Föllner (Ruutgever): Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region (= Literatur – Sprache – Region. 5). Lang: Frankfort an’n Main u. a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S. 9–33.
- Hubertus Menke: Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache? In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie. Jochen Splett zum 60. Geburtstag. Waxmann: Mönster u. a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S. 171–184.
Weblenken
Wöörböker
- Plattmakers-Wöörbook (plattdüütsch)
- plattdüütsch Wöörbook (hoogdüütsch, plattdüütsch)
Websieden
- Plattmaster (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch)
- Nu is de Welt platt!, wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig)
- Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche), so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch)
- Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt (plattdüütsch)
- Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen (plattdüütsch)
Organisatschonen
- Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied (nedderlandsch)
- Bunnsraat för Nedderdüütsch (plattdüütsch)
Footnoten
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads