2014 ел

2014 (ике мең ундүртенче) ел — кәбисә булмаган ел, милади тәкъвим буенча чәршәмбе көнне башлана. Бу безнең эраның 2014 елы, III меңьеллыкның 14 елы, XXI гасырның 14 елы, XXI гасырның 2 унъеллыгының 4 елы, 2010 елларның 5 елы. 2014 елдан бирле 11 ел үтте.

• Корея Халык Демократик Җөмһүриятенең Чучхе тәкъвимендә 103 елы.
• Татарстанда — Мәдәният елы^[1].

Еллар
2010 · 2011 · 2012 · 2013 — 2014 — 2015 · 2016 · 2017 · 2018
Унъеллык
1990-еллар · 2000-еллар — 2010-еллар — 2020-еллар · 2030-еллар
Гасырлар
XX гасыр — XXI гасыр — XXII гасыр

3 меңьеллык

XIX гасыр — XX гасыр — XXI гасыр — XXII гасыр — XXIII гасыр

1990-еллар 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000-еллар 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-еллар 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020-еллар 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030-еллар 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040-еллар 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 2047 2048 2049 2050-еллар 2050 2051 2052 2053 2054 2055 2056 2057 2058 2059 2060-еллар 2060 2061 2062 2063 2064 2065 2066 2067 2068 2069 2070-еллар 2070 2071 2072 2073 2074 2075 2076 2077 2078 2079 2080-еллар 2080 2081 2082 2083 2084 2085 2086 2087 2088 2089 2090-еллар 2090 2091 2092 2093 2094 2095 2096 2097 2098 2099 2100-еллар 2100 2101 2102 2103 2104 2105 2106 2107 2108 2109

Хронологик таблица

2014 ел башка тәкъвимнәрдә

Милади тәкъвим	2014 MMXIV
Юлиан тәкъвим	2013—2014 (14 гыйнвардан)
Юлиан тәкъвим византия эрасы белән	7522—7523 (14 сентябрьдән)
Римны нигезләгәннән башлап	2766—2767 (4 майдан)
Яһүдләр тәкъвиме	5774—5775 ה'תשע"ד — ה'תשע"ה
Һиҗри тәкъвим	1435—1436 (25 октябрьдан)
Борынгы әрмәннәр тәкъвиме	4506—4507 (11 августтан)
Әрмәннәрнең чиркәү тәкъвиме	1463 ԹՎ ՌՆԿԳ
Кытай тәкъвиме	4710—4711 (31 гыйнвардан) 癸巳 — 甲午 кара елан — яшел ат
Хәбәш тәкъвим	2006 — 2007
Борынгы һинд тәкъвиме
- Викрам-самват	2070—2071
- Шака самват	1936—1937
Шәмси тәкъвим	1392—1393
Буддачылык тәкъвиме	2557
Япон ел исәбе	26 ел Хэйсэй

Вакыйгалар

Гыйнвар

• 1 гыйнвар — Латвия евро акча берәмлеген куллана башлый^[2].
• 9 гыйнвар — Әнкарада коррупция эшен ачыклауда катнашкан 350-ләп полиция хезмәткәре эштән алынды^[3].

Хәләл «Бәхетле» супермаркеты

• 9 гыйнвар — Уфа шәһәрендә Башкортстандагы мәктәп укучыларының Татар теле олимпиадасы башланды. Катнашучылар саны 158 булган.^[4]
• 10 гыйнвар — Казанның «Рубин» клубы тренер Ринат Билалетдинов белән килешү төзи, килешү ел ярым вакытка исәпләнгән.^[5].
• 15 гыйнвар — Казанда хәләл супермаркет («Бәхетле») ачылды^[6].
• 22 гыйнвар — Саранск шәһәрендә Мордовиядәге мәктәп укучыларының татар теле олимпиадасы башланды. Катнашучылар саны 35 булган^[7].
• 27 гыйнвар — Гондурас президенты вазифаларына Хуан Орландо Эрнандес кереште^[8].
• 30 гыйнвар — Гарвард университеты галимнәре MITRE Corporation ширкәте белән бергә дөньяда беренче нанопроцессорны (nanoFSM) ясап чыктылыр.^[9]

Февраль

Олимпия уеннары боҗралары

• 1 февраль — «Ана теле» онлайн мәктәбе тулы көченә эшли башлады^[10].
• 7 февраль — Сочида (Россия) XXII Кышкы Олимпия уеннары башланды.
• 7 февраль — Татарстан гербы кабул ителүгә 22 ел тулды ^[11].
• 17 февраль — Татар иҗтимагый үзәгенең I корылтаена 25 ел тулды^[12].
• 18—21 февраль — Киевта милиция көчләре белән протестчылар арасындагы көчле бәрелешләр^[13].
• 22 февраль — Украина парламенты — Югары рада президент Виктор Януковичка импичмент белдерде^[14].
• 23 февраль — XXII Кышкы Олимпия уеннары тәмамланды.

Март

Татарстан делегациясенең Кырымга бару уңае белән ясалган карикатура

• 1 март — Россия парламентының «кесә» Югары палатасы — «Федерация шурасы», В. Путинга Украинага гаскәрләр кертергә «рөхсәт бирде».^[15].
• 2 март — «Оскар» премиясен тапшыру тантанасында иң яхшы фильм номинациясендә җиңүне «12 еллык коллык» фильмы яулады^[16].
• 2 март — Акмәчеттә Татарстан мөфтие Камил Сәмигуллин, аның урынбасары Рөстәм Батров һәм Татарстан президенты аппараты вәкиле Рөстәм Гайнетдинов Кырым мөфтие Әмирали Аблаев белән очраштылар. Очрашуда Кырымтатар мәҗлесе рәисе Рифат Чубаров та катнашты^[17].
• 5 март — Акмәсҗиттә Рөстәм Миңнеханов җитәкчелегендәге Татарстан хөкүмәте делегациясе белән Россия яклы Кырым Мохтари Җөмһүриятенең хөкүмәте вәкилләре арасында хезмәттәшлек килешүе имзаланды.^[18][19][20]
• 8 март — Малайзиянең Boeing 777—200227 очкычы 227 пассажир һәм 12 экипаж әгъзасы белән бергә Көньяк Кытай диңгезе өстеннән барганда «җир» белән элемтәсен югалта һәм юкка чыга^[21].
• 16 март — Кырым автономиясендә Кырым бәйсезлеге турында референдум уза.
• 17 март — Казанда «Татар кызы» бәйгесе узды.^[22].
• 18 март — Владимир Путин Кырымның Россия Федерациясе составына кертелүе турында «килешү» имзалый^[23].
• 21 март — Башкортстанның мәдәният министрлыгы Әлмәт татар театрының Уфадагы гастрольләрен вакытыннан алда туктата.^[24][25].
• 22 март — Төрки дөнья Нәүрүз бәйрәмен билгеләнде^[26].
• 27 март — БМО Генераль Ассамблеясе абсолют күпчелек тавыш белән Кырым статусы буенча референдумның канунсыз икәнлекне таный.

Апрель

• 7 апрель — Украина президенты вәкаләтләрен башкаручы Александр Турчинов көнчыгыш өлкәләрдә террорчыларга каршы көч операциясе башлау турында боерык чыгара.
• 12 апрель — Казанда Татар иҗтимагый үзәгенең ХI корылтае урамда узды^[27].
• 15 апрель — Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов Кытайга сәфәре барышында җирле татарлар белән очрашты^[28].
• 16 апрель — Казанда Тәртип FM радиостанциясе үз эшен яңадан башлады.
• 20 апрель — Казан үзәгеннән, полициядән каршылыкка очрамыйча, Спартак җанатарларының экстремистик маршы узды.^[29]
• 21 апрель — Владимир Путин кырымтатар халкы һәм Совет чорында репрессияләнгән Кырымның башка халыкларын реабилитацияләү турындагы карарын имзалады.
• 23 апрель — Казанда «Татар-дозор» акциясе узды^[30].
• 25 апрель — Татарстан язучылар берлеге 80 еллыгын билгеләде^[31].
• 26 апрель — Казанда Мин татарча сөйләшәм акциясенә йомгак ясалды^[32].
• 29 апрель — Гарвардта җәдитчелек турында конференция узды^[33].
• 30 апрель — Ялкын журналы Камал театрында 90 еллыгын билгеләп үтте^[34].
• 30 апрель — Татар теле һәм әдәбияттан халыкара олимпиаданың җиңүчеләре игълан ителде. Токио чит телләр университеты студенты Юто Хишияма һәм Татарстан кызы Илүзә Гайфуллина Гран-прига лаек булды^[35].

Май

• 12 май — Мордовия республикасы хөкүмәтенең «мәктәп киеме һәм укучының тышкы кыяфәте»нә турындагы карары буенча мөселман гаиләләреннән булган кызларга мәктәпләргә һәм башка уку йортларына яулык бәйләп килү тыелган.^[36]
• 18 май — администрация тарафыннан Кырымда Кырым татарлары сөргененә багышланган матәм йөрешләре тыелды.
• 25 май — Украинада вакытыннан алда президент сайлаулары уза. Петр Порошенко җиңү яулый.

Июнь

• 12 июнь — Рио-де-Жанейро шәһәрендә (Бразилия) Футбол буенча дөнья чемпионаты башланып китте.

Июль

• 13 июль — Алмания җыелма командасы финалда Аргентина командасын отып, 4-нче тапкыр футбол буенча Дөнья беренчелеге яулады^[37].
• 15 июль — Казанда фехтование буенча Дөнья чемпионаты башланып китте.
• 15 июль — Мәскәү метросында 3 вагун рельслардан чыгып, һәләкат килеп чыга.
• 17 июль — Донецки өлкәсендә 280 пассажир һәм 15 кешелек экипаж белән Малайзиянең Boeing 777 ракета белән бәреп төшерелгән.
• 28 июль — Ураза бәйрәме билгеләнә.

Август

• 7 август — Россия хөкүмәтбашы Д. Медведев боерыгы белән АКШ, Европа Берлеге илләре, Канада, Австралия һәм Норвегиядә җитештерелгән азык-төлекне Россиягә кертү бер елга тыела.^[38]
• 29 август — БР-ның Краснокама һәм Яңавыл районнары табигый афәт — өермәдән зыян күрә. Йөзәрләгән йорт җимерелә, авыллар утсыз кала, ике кешенең гомере өзелә.^[39]
• 30 август — Казанда, Казансу буенда композитор Э. Низамовның «Алтын Казан» мюзиклы күрсәтелде.^[40]

Сентябрь

• 2 сентябрь — .tatar доменында приват-теркәлү башланды.^[41]
• 5 сентябрь — Минскида ОБСЕ, Украина һәм Россия катнашлыгында Украинаның көньяк-көнчыгышында барган хәрби хәрәкәтләрне туктату турында килешү имзаланды.
• 14 сентябрь — Россия төбәкләрендә «Бердәм сайлаулар көне».
• 18 сентябрь — Шотландия бәйсезлеге буенча референдум Бөекбритания бөтенлеге файдасына тәмамлана.

Октябрь

Карикатура

• 2 октябрь — Чаллы шәһәр мәхкәмәсе язучы һәм җәмәгать эшлеклесе Фәүзия Бәйрәмованы Милли мәҗлеснең Украина һәм Кырымдагы вазгыять уңаеннан ясалган белдерүе өчен шартлы 2 елга хөкем иткән.^[42]
• 4 октябрь — Корбан бәйрәме билгеләнә.
• 23 октябрь — Пензада Әлмәт татар театрының гастрольләре башлана.^[43]

Ноябрь

• 9 ноябрь — Каталония бәйсезлеге буенча референдум.

Декабрь

• 4 декабрь — Грозныйда матбугат йортын штурмлау.^[44]
• 16 декабрь — Россия валютасы бер көн эчендә 20 % бәясен югалткан.^[45].
• 18 декабрь — Казанның Вахитов районы мәхкәмәсе бер төркем татар-мөселманнарга хөкем карары чыгарды. Шулар исәбендә «ил җитәкчелеге эшчәнлеген тәнкыйтьләгән язмалар» бастырган өчен 63 яшьлек Илмир Имаев 3,5 елга төрмәгә хөкем ителде^[46].
• 19 декабрь — Quacquarelli Symonds агентлыгы рейтингында КФУ алтынчы унлыкка кергән^[47].

Вафатлар

Төп мәкалә: 2014 елда вафатлар исемлеге

• 2 гыйнвар — Сәйяр Айдаров (85), архитектура профессоры.
• 8 гыйнвар — Риф Тойгын (67), шагыйрь, җәмәгать эшлеклесе.
• 8 гыйнвар — Миңнулла Чинкин (82), атаклы җиңел атлетика тренеры.
• 11 гыйнвар — Ариэль Шарон (85), Исраил хәрбие, сәясәт һәм дәүләт эшлелесе.
• 14 гыйнвар — Госман Садә (64), татар шагыйре.
• 15 гыйнвар — Роза Хәлиуллина (82), татар шагыйрәсе.
• 26 гыйнвар — Алим Госманов, кырымтатар җырчысы, дирижер.
• 2 февраль — Филипп Хоффман, АКШ актёры, «Оскар» һәм «Алтын глобус» премияләре иясе.
• 7 февраль — Дамир Шәрәфетдинов (73), тарихчы, журналист.
• 26 февраль — Пако де Лусия, испан гитаристы, фламенко башкаручысы.
• 5 март — Рөстәм Вәлиев (52), гармунчы-виртуоз.
• 10 март — Равил Фәхретдинов (76), татар тарихчысы-галиме, археолог.
• 7 апрель — Әсгать Шәйхетдинов (81), татарча көрәш остасы, тренер.
• 17 апрель — Габриэль Гарсиа Маркес (87), атаклы Колумбия язучы-прозаигы, журналист, матбагачы һәм сәяси эшлекле.
• 11 май — Гөлчәчәк Галиева (86), татар язучысы.
• 25 май — Войцех Ярузельский (90), Польша президенты.
• 1 июнь — Рөстәм Мингалим (76), татар шагыйре, драматург.
• 2 июнь — Миргазиян Юныс (87), татар язучысы, публицист, маринист-язучы.
• 7 июль — Эдуард Шеварднадзе (86), Грузия экс-җитәкчесе.
• 20 июль — Әнвәр Хәйри (66), татар галиме, исламият белгече, язучы, тәрҗемәче, текстолог.
• 20 июль — Сабир Әхтәмов (88), Советлар Берлеге Каһарманы.
• 10 август — Гадел Вахитов, нефтьче галим, институт директоры.
• 29 октябрь — Вадим Усманов (68), музыкант һәм композитор.
• 4 октябрь — Тәлгать Нәҗмиев (64), татар язучысы, журналист.
• 29 октябрь — Дания Гыймранова (77), театр белгече һәм тәнкыйтьчесе.
• 4 ноябрь — Фирдәвес Гарипова (73), татар ономастикасы, топонимиясе һәм гидронимиясе өлкәләрен өйрәнгән галимә.
• 14 ноябрь — Шамил Хәмәдинуров (64), татар җырчысы (Уфа).
• 22 ноябрь — Мөхәммәт Закиров (63), Башкортстанда яшәп иҗат иткән татар шагыйре, журналист.
• 23 ноябрь — Нинель Юлтыева (88), балет биючесе, мөгаллимә.
• 27 декабрь — Габделфәрт Шәрәфиев (63), актер, Камал театры артисты.

Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе лауреатлары

«Утлы дала» исемле ике томлы тарихи романы өчен Вахит Имамов һәм тугра-шамаил каллиграфик композицияләре өчен Владимир Попов лаек табылдылар.^[48]

Нобель премиясе лауреатлары

• Медицина һәм физиология өлкәсендә Нобель премиясе — Джон О’Киф, Мэй-Бритт Мозер һәм Эдвард Мозер — ориентирлашу күзәнәкләрен ачу өчен^[49].
• Физика өлкәсендә Нобель премиясе — Исаму Акасаки, Һироши Амано һәм Сюдзи Накамура — эффектив зәңгәр яктырткыч диодлар уйлап чыгару һәм бу ачыш энергияне саклый торган ак яктылык чыганаклары ясарга ярдәм итү өчен^[50].
• Химия өлкәсендә Нобель премиясе — Эрик Бетциг, Уильям Мернер һәм Штефан Һелль — флуоресцент микроскоп уйлап чыгару өчен^[51].
• Әдәбият өлкәсендә Нобель премиясе — Франция язучысы Патрик Модиано — оккупация вакытындагы фаҗигале язмышлар истәлеген саклау осталыгы өчен^[52].
• Икътисад өлкәсендә Нобель премиясе — француз икътисадчысы Жан Тироль — берничә эре ширкәт булган урында базар көче тәэсире һәм аны көйләүгә багышланган хезмәте өчен^[53].
• Тынычлык өчен Нобель премиясе — Пакьстаннан Малала Юсафзай һәм Һиндстаннан Кайлаш Сатъяртхи — балалар хокукларын яклау өчен^[54].

Берләшкән Милләтләр Оешмасы

БМО-ның тәкъвимендәге вакыйгалар^[55]

• 2014 Халыкара гайлә фермалары елы (БМО-ның A/RES/66/222 резолюциясенең A/66/446 проекты нигезендә).
• 2005—2014 Дөньяның төп халыкларның икенче халыкара унъеллыгы 2013 елның 28 май көнендә архивланган. (БМО-ның A/RES/59/174 резолюциясе нигезендә).
• 2005—2014 Тотрыклы үсеш мәгърифәте унъеллыгы (БМО-ның A/RES/57/254 резолюциясе нигезендә).
• 2005—2015 «Яшәү өчен су» халыкара адымлар унъеллыгы (БМО-ның A/RES/58/217 резолюциясе нигезендә).
• 2006—2016 Зарарланган регионнарны торгызу һәм тотрыклы үстерү унъеллыгы (Чернобыль һәлакәтеннән соң өченче ун еллык) (БМО-ның A/RES/62/9 резолюциясе нигезендә).
• 2008—2017 Ярлылыкны бетерү буенча икенче унъеллыгы (БМО-ның A/RES/62/205 резолюциясе нигезендә).
• 2010—2020 Җирләрнең чүлләргә әверелүгә каршы көрәш һәм чүлләр унъеллыгы (БМО-ның A/RES/62/195 резолюциясе нигезендә).
• 2011—2020 Юл хәрәкәте иминлеген үстерү буенча адымлар унъеллыгы 2012 елның 7 март көнендә архивланган. (БМО-ның A/RES/64/255 резолюциясе нигезендә).
• 2011—2020 Биотөрлелек унъеллыгы (БМО-ның A/RES/65/161 резолюциясе нигезендә).
• 2011—2020 Колониализмны бетерү буенча өченче халыкара унъеллыгы (БМО-ның A/RES/65/119 резолюциясе нигезендә).