Відзы - Wikiwand

Ві́дзы^[3] — мястэчка ў Беларусі, паміж азёрамі Відзаўскім, Маругай і Ніпалатамі. Цэнтар сельсавету Браслаўскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 1669 чалавек^[2]. Знаходзяцца за 41 км на поўдзень ад Браслава, за 260 км ад Віцебску, за 30 км ад чыгуначнай станцыі Гадуцішкі (лінія Лынтупы — Варапаева); на аўтамабільнай дарозе Паставы — Дзьвінск.

Хуткія факты

Відзы — даўняе места гістарычнай Браслаўшчыны (частка Віленшчыны), якое пэўны час было сталіцай рэгіёну.

Remove ads

Назва

Віда або Від (Wido, Wid) — імя германскага паходжаньня^[4].

Паводле адной з вэрсіяў, тапонім Відзы ўтварылася ад балтыйскага этноніму «відзы» — назвы жыхароў гістарычнага рэгіёну Латвіі Відзэмэ, якія маглі перасяліцца ў гэтыя мясьціны^[5].

Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: Виды (1553 год)^[6].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Традыцыйна лічыцца, што Відзы ўпершыню ўпамінаюцца ў першай палове XV стагодзьдзя (1432? год), калі вялікі князь Жыгімонт Кейстутавіч перадаў землі паміж рэкамі Дзіснай і Дрысьвятай, якія зваліся Ловішчам, братам Даўгерду, Доўкшу і Нарушу (дакумэнтальна гэтыя зьвесткі не пацьвярджаюцца^[7]).

Побач зь Відзамі існавала некалькі прадмесьцяў, гістарычна зьвязаных зь мястэчкам: Відзы Лаўчынскія, Відзы Альбрэхтоўскія (пазьней вёска Рэгуляры) — дзяржаўны двор, пазьней уладаньне канонікаў рэгулярных. Відзаўскі Двор (сучасная вёска Падварынка) — уладаньне біскупаў, пазьней належалі выхадцам з Грэцыі Пізані.

У 1433 годзе Ганна Даўгідавіч перадала двор на карысьць касьцёла ў Відзах^[7]. У 1481 годзе Ганна і Хведзька Доўгірды фундавалі драўляны касьцёл, пры якім існаваў шпіталь. У 1492 годзе тагачасны ўладальнік паселішча Якуб Ганусавіч, маршалак земскі перадаў двор Відзы біскупу віленскаму Войцеху Табару. Гэтае наданьне пацьвердзіў у 1494 годзе вялікі князь Аляксандар. У ваколіцах Відзаў пачала фармавацца лятыфундыя — буйная зямельная гаспадарка Віленскага біскупства.

Пад 1507 годам упамінаецца «волость Виды» ў складзе Браслаўскага павету. У 1524 годзе частку паселішча за 400 коп грошай набыў ваявода віленскі Альбэрт Гаштольд. У пачатку XVI стагодзьдзя Відзы атрымалі статус мястэчка. На 1539 год тут працавалі 15 корчмаў. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформай 1565—1566 гадоў Відзы ўвайшлі ў склад Браслаўскага павету Віленскага ваяводзтва. У другой палове XVI стагодзьдзя кашталян смаленскі Станіслаў Нарушэвіч заснаваў у Відзах кальвінскі збор, які дзеяў і ў першай палове XVII стагодзьдзя. У канцы XVI стагодзьдзя ў біскупскай частцы мястэчка налічвалася 5 дамоў рынкавых і 20 дамоў вулічных.

У 1629 годзе частка Відзаў перайшла ў валоданьне Пацаў. Гетман польны, ваявода віленскі Міхал Казімер Пац адпісаў свае відзаўскія ўладаньні канонікам-рэгулярным з мэтай завяршэньня будаваньня касьцёла Сьвятых Пятра і Паўла ў Вільні, вядомага багатым скульптурным аздабленьнем інтэр’еру. На 1690 год, паводле рэестру падымнага падатку, біскупскія ўладаньні ў Відзах налічвалі 129 дымоў, уладаньні канонікаў-рэгулярных — 53 дымы, плябаніі — 8 дымаў, Ваўжэцкіх (разам зь некалькімі вёскамі) — 15 дымоў.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1709 годзе Відзы пацярпелі ад ваенных дзеяньняў. У 1711 годзе ў мястэчку існавала невялікая супольнасьць манахаў-дамініканаў. На 1731 год, паводле інвэнтару, у біскупскай частцы Відзаў (уладальнік Міхал Ян Зянковіч) існавалі вуліцы Рынкавая, Дворная, Казіная, Віленская, працавалі рамесьнікі краўцы, цесьляры, шаўцы, каваль, кушнер, шынкары. Відзаўская лятыфундыя займала плошчу каля 120 км², налічвала 140 сялянскіх, 28 шляхецкіх, 54 мяшчанскіх дымоў. Да лятыфундыі належала 21 вёска: Балікі, Біцюны, Бубі, Бучаны, Пакульня, Пушкі, Эйцьмяны, Мешкелі і іншыя. Самім мястэчкам валодала некалькі гаспадароў, якія неаднойчы зьмяняліся.

У 1754 годзе лоўчы браслаўскі Антоні Ваўжэцкі заснаваў у Відзах езуіцкую місію пры парафіяльным касьцёле, у 1754—1767 гадох дзеяла пачатковая школа. У 1762 годзе езуіты распачалі тут будаваньне мураванага касьцёла, якое аднак не пасьпелі завяршыць^[7]. У 1764 годзе стараверы збудавалі ў мястэчку малельню. У 1769 годзе ў Відзах дзеяў аддзел прыхільнікаў Барскай канфэдэрацыі пад камандаю Міхала Гараіна. На 1794 год, паводле люстрацыі, у мястэчку было 182 будынкі, зь іх 50 належала Ваўжэцкім. У 1793 годзе Відзы атрымалі статус места^[7]. Вальны сойм ухваліў перанос сюды з Браслава павятовых соймікаў, судовых установаў і архіву. У 1794 годзе, па пажары ў Браславе, Відзы сталі сталіцай Браслаўскага ваяводзтва. У часе паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі Тамаш Ваўжэцкі на ўласныя сродкі ўзброіў тут аддзел з 300 ваяроў, які, аднак, неўзабаве пацярпеў паразу ад расейскіх войскаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Відзы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі. У пачатку XІХ стагодзьдзя тут разьмяшчаліся часткі расейскага 30-тысячнага гвардзейскага корпусу пад камандаю князя Канстанціна Паўлавіча. У вайну 1812 году 4—5 ліпеня ў Відзах знаходзілася галоўная кватэра Аляксандра I і стаўка камандуючага 1-й арміі Барклая дэ Толі; 7—11 ліпеня тут была галоўная кватэра Ёахіма Мюрата; 28 лістапада ў Відзах адбыўся бой паміж францускім войскам і аддзелам расейскай кавалерыі. У выніку ваенных дзеяньняў места значна пацярпела. У 1816 годзе ў Відзах утварыўся мусульманскі прыход. На 1825 год у месьце было 498 будынкаў; працавалі павятовая школа, 2 шынкі, лазьня. Будучы студэнтам Віленскага ўнівэрсытэту, у Відзы да свайго дзядзькі Маеўскага прыяжджаў А. Міцкевіч. У пачатку 1820 году ў месьце жыў дзекабрыст А. Поджыя. 24 жніўня 1835 году, па пажары, цэнтар павету зь Відзаў перанесьлі ў мястэчка Езяросы (пазьней Новааляксандраўск). З 1843 году Відзы як заштатнае места і цэнтар воласьці ўвайшлі ў склад Ковенскай губэрні. Разьмяшчэньне на паштовым тракце Дзьвінск — Вільня спрыяла хуткай адбудове паселішча.

На 1860 год у Відзах было 248 двароў; дзеялі касьцёл, капліца, сынагога, 5 юдэйскіх малітоўных дамоў і мячэт; працавалі меская дума, расейскія мужчынская і жаночая народныя вучэльні, паштовая станцыя, аптэка; тры разы на год праводзіліся кірмашы, найбольш вядомыя продажам коней і гусей (штогод прадавалася да 100 тыс. гусей). У месьце існавалі Рынкавая вуліца, пляцы, Салявы і Конскі рынкі. У 1858—1861 гадох зьявіўся праект гербу Відзаў: «у чырвоным полі залатая пчала з чырвонымі вачыма»^[8].

У Першую сусьветную вайну ўвосень 1915 году Відзы занялі войскі Нямецкай імпэрыі. У выніку ваенных дзеяньняў места значна пацярпела.

Старая графіка Відзаў
Вуліца Татарская. Мячэт, 1917 г.
Вуліца Ўгорская. Малельня, 1917 г.
Вуліца Казянская. Млын, 1916 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Відзы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У сьнежні 1918 году ў места ўвайшлі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Відзы ўвайшлі ў склад Беларускай ССР^[9]. У жніўні 1919 году места занялі польскія войскі. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Відзы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам гміны Браслаўскага павету. Статус паселішча панізілі да мястэчка. За польскім часам у Відзах дзеяла найбольш актыўная ў павеце арганізацыя КПЗБ. На 1931 год у мястэчку быў 431 двор.

У 1939 годзе Відзы ўвайшлі ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 году атрымалі афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу і сталі цэнтрам раёну Вялейскай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з чэрвеня 1941 да 8 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. Як сьведчыць гісторык Юры Туронак, у верасьні 1942 году ўправа Генэральнае акругі Летувы не змагла адкрыць летувіскую гімназію ў Відзах, бо не набралі дастатковае колькасьці вучняў^[10].

У 1944 годзе Відзы ўвайшлі ў склад Полацкай, а з 1954 году — Маладэчанскай вобласьці. У 1960 годзе Відзаўскі раён расфармавалі, само мястэчка ўвайшло ў склад Браслаўскага раёну Віцебскай вобласьці. На 1995 год у Відзах было 840 двароў. 8 красавіка 2004 году Відзаўскага пассавет ліквідавалі, замест яго ўтварыўся Відзаўскага сельсавету (само мястэчка не ўваходзяць у яго склад, але зьяўляецца яго цэнтрам). 9 лютага 2004 году афіцыйна зацьвердзілі местачковыя герб і сьцяг^[11].

Мястэчка на старых здымках
Рог Рынку і вуліцы Віленскай, 1915 г.
Рынак з боку вуліцы Татарскай, 1915 г.
Рог Рынку і вуліцы Дынабурскай, 1915 г.
Зруйнаваны Рынак, 1916 г.

Зруйнаваны млын, 1917 г.
Віленскі гасьцінец, 1918 г.
Відзы Лаўчынскія, 1918 г.
Новы мячэт, 1930-я гг.

Remove ads

Насельніцтва

Дэмаграфія

XVIII стагодзьдзе: 1794 год — 1270 чал.
XIX стагодзьдзе: 1825 год — 822 чал.; 1860 год — 3498 чал., зь іх 1928 старавераў, 407 каталікоў, 35 праваслаўных, 949 юдэяў, 179 магамэтанаў^[12]; 1889 год — 5641 чал., зь іх паводле стану: духоўнага 16, шляхты 384, купцоў 12, мяшчанаў 4841, сялянаў 163, вайскоўцаў 224 і 1 замежнік; паводле веры: каталікоў 677, старавераў 369, праваслаўных 74, лютэранаў 10, юдэяў 4164, магамэтанаў 347^[13]; 1890 год — 6417 чал.^[13]; 1892 год — 5,6 тыс. чал., зь іх юдэяў 4263, каталікоў 678, старавераў 394, магамэтанаў 148, праваслаўных 59, пратэстантаў 11; 1893 год — 5,8 тыс. чал.
XX стагодзьдзе: 1908 год — 5,9 тыс. чал.; 1931 год — 2326 чал.; 1969 год — 2,6 тыс. чал.; 1990 год — 2184 чал.^[14]; 1995 год — 2,3 тыс. чал.^[15]; 1999 год — 2200 чал.
XXI стагодзьдзе: 2006 год — 2,0 тыс. чал.; 2008 год — 2,0 тыс. чал.; 2009 год — 1763 чал.^[16] (перапіс); 2016 год — 1670 чал.^[17]; 2017 год — 1697 чал.^[18]; 2018 год — 1669 чал.^[2]

Інфраструктура

У Відзах працуюць вучэльня мэханізацыі сельскай гаспадаркі, сярэдняя і музычная школы, лякарня, дом культуры, 2 бібліятэкі, мытны пераход на граніцы зь Летувой.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Кірава вуліца	Віленская вуліца
Куйбышава вуліца	Старая вуліца
Леніна вуліца	Казянская вуліца (частка) Дынабурская вуліца (частка)
Спартыўная вуліца	Татарская вуліца
Бяз назвы	Рынак пляц