Лепель

Ле́пель — места ў Беларусі, на беразе Лепельскага возера. Адміністрацыйны цэнтар Лепельскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 17 828 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 115 км ад Віцебску. Канцавая станцыя на чыгуначнай лініі Ворша — Лепель. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з Полацкам, Менскам, Віцебскам, Воршай.

Лепель лац. Lepiel
Касьцёл Сьвятога Казімера
Герб Лепеля Сьцяг Лепеля
Першыя згадкі:	1439
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Лепельскі
Плошча:	13 км²
Вышыня:	165 м н. у. м.
Насельніцтва:	17 828 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2132
Паштовы індэкс:	211180
СААТА:	2227501000
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	54°52′30″ пн. ш. 28°41′40″ у. д.
Лепель на мапе Беларусі ± Лепель Лепель
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://lepel.vitebsk-region.gov.by/

Лепель — даўняе места гістарычнай Полаччыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага^[2]. Да нашага часу тут захаваліся збудаваныя ў стылі клясыцызму касьцёл Сьвятога Казімера і драўляная царква Сьвятой Параскевы Пятніцы, помнікі архітэктуры XIX ст. Побач з касьцёлам у 2010 годзе паставілі першы ў Беларусі помнік канцлеру Льву Сапегу. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася Спаская царква ў стылі клясыцызму, помнік архітэктуры XIX ст., зруйнаваны савецкімі ўладамі.

Назва

Існуе некалькі вэрсіяў паходжаньня тапоніму Лепель. Географ Вадзім Жучкевіч лічыў, што ў яго аснове беларускія словы «лепей», «лепы» (у сэнсе 'лепшы, прыгожы') або «ляпіць» (зьвязаны з ганчарным рамяством)^[3]. На думку расейскага гісторыка А. Качубінскага, назва ўтварылася ад латыскага слова «Ііара» — 'ліпа' (у сэнсе 'возера сярод ліпавых лясоў')^[4]. Супрацоўнікі Рыскага музэю гісторыі, літаратуры і мастацтва імя Я. Райніса зьвязваюць назву места з латыскім «лепе» ці летувіскім «лепеле», што ў абодвух выпадках абазначае 'жоўтыя гарлачыкі'. Беларускі навуковец Р. Аўчыньнікава мяркуе, што тапонім мае фінска-вугорскае паходжаньне («леп») і перакладаецца, як 'альховы'^[5].

Таксама існуе народнае паданьне пра знакамітага падарожніка, што завітаў на Лепельшчыну. Спачатку ён падзівіўся: «О, як тут пышна!» (гэтак узьнікла назва вёскі Пышна). Калі ж паехаў далей, то ўзрушыўся прыгажосьцю мясьцінаў: «Ого, а тут яшчэ лепей!» Адсюль, згодна з паданьнем, і ўтварылася назва Лепель^[3].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Лепеля

Вялікае Княства Літоўскае

Леў Сапега

Першы пісьмовы ўпамін пра Лепель датуецца 1439 годам. У гэты час на высьпе Лепельскага возера існавалі вёска і маёнтак Стары Лепель, якія Міхал Жыгімонтавіч падараваў Віцебскаму рымска-каталіцкаму касьцёлу. У 1503 годзе вялікі князь Аляксандар зацьвердзіў за Віцебскім касьцёлам дарунак Міхала Жыгімонтавіча, дадаўшы да яго Баравенскае войтаўства і вёскі Машчоны ды Соржыцу. У 1541 годзе з згоды Папы Рымскага вялікі князь Жыгімонт Стары далучыў Лепельскі маёнтак да Віленскай катэдры. У Інфлянцкую вайну (1558—1582) на тэрыторыі маёнтку збудавалі драўляны замак^[6].

Мапа Новага Лепеля, XVII ст.

У 1563 годзе побач з замкам на высьпе заснавалі места Лепель, пры якім працаваў гандлёвы порт. Таго ж году Віленская капітула, ня будучы ў стане бараніць маёмасьць ад бесьперапынных нападаў суседняй Маскоўскага дзяржавы, аддала маёнтак у валоданьне вялікаму князю Жыгімонту Аўгусту з умовай, што калі ён захоча назаўсёды пакінуць гэтую маёмасьць сабе, то мусіць даць капітуле іншую маёмасьць той самай вартасьці. Аднак насуперак дамоўленасьці ў 1568 годзе Жыгімонт Аўгуст аддаў Лепель у пажыцьцёвае карыстаньне кашталяну смаленскаму Юрыю Зяновічу, а па ягонай сьмерці — ваяводу полацкаму Мікалаю Дарагастайскаму. У 1579 годзе кароль і вялікі князь Стэфан Баторы вярнуў лепельскую маёмасьць Віленскай рымска-каталіцкай катэдры.

На 1580 год у месьце Лепелі было 300 дамоў, якія стаялі на высьпе і на заходнім беразе возера (цяпер гэта вёска Стары Лепель)^[7]. 19 траўня 1586 году маёнтак Лепле набыў Леў Сапега. За 3 км ад Старога Лепеля, у вёсцы Белае, ён заснаваў мястэчка Белы Лепель або Новы Лепель, куды неўзабаве перамясьціўся гандлёвы цэнтар. Апроч таго, у мястэчку збудавалі замак, царкву і касьцёл. У 1609 годзе Леў Сапега перадаў Стары Лепель і Новы Лепель Віленскаму кляштару бэрнардынак, які дзеяў пры касьцёле Сьвятога Міхала.

У 1772—1776 гадох у зьвязку зь першым падзелам Рэчы Паспалітай Лепель стаў сталіцай Полацкага ваяводзтва. У месьце адбываліся паседжаньні земскага і гродзкага судоў^[7].

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1866 год — 3093 чал.; 1 студзеня 1880 году — 5284 чал. (2609 муж. і 2675 жан.), у тым ліку 2281 праваслаўны, 536 каталікоў, 6 эвангелістаў, 2458 юдэяў, 6 магамэтанаў^[12]; 1897 год — 6284 чал.
• XX стагодзьдзе: 1939 год — 13,8 тыс. чал.; 1959 год — 9,7 тыс. чал.; 1970 год — 13,1 тыс. чал.^[13]; 1972 год — 13,6 тыс. чал.^[14]; 1991 год — 19,6 тыс. чал.; 1997 год — 19,4 тыс. чал.; 1998 год — 19,4 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 18,8 тыс. чал.; 2007 год — 18,7 тыс. чал.; 2009 год — 17 280 чал.^[15] (перапіс); 2010 год — 17,4 тыс. чал.; 2016 год — 17 690 чал.^[16]; 2017 год — 17 822 чал.^[17]; 2018 год — 17 828 чал.^[1]

Адукацыя

У Лепелі працуюць агратэхнічны каледж (у мінулым — гідрамэліярацыйны тэхнікум), ліцэй, 4 сярэднія школы, школа мастацтваў, ПТВ 175.

Культура

Дзеюць дом рамёстваў, дом культуры, пры якім існуе народны тэатар «Пошук», краязнаўчы музэй, 2 бібліятэкі.

Мас-мэдыя

У месьце выдаецца раённая газэта «Лепельскі край» (да 1992 году — «Ленінскі сцяг»).

Забудова

Плян

У сучасным Лепелі захаваўся рэгулярны плян XIX ст. У 1964 і 1976 гадох складаліся генэральныя пляны места. Цэнтар і паўднёва-ўсходнюю частку займаюць 2—5-павярховыя будынкі. Паводле пляну 1980 году перавага аддаецца невысокай забудове, на галоўнай магістралі места невялікія групы 5-павярховых будынкаў з установамі культурна-побытавага прызначэньня на першых паверхах. У 1989 годзе зьявіўся праект рэканструкцыі паркавай зоны і іншых частак места.

• Старыя мапы і пляны Лепеля
• 
  1798 г.
• 
  пач. XIX ст.
• 
  Рынак, 1860-я гг.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
Валадарскага вуліца	Крывая вуліца Прудовая вуліца[18]	Стэфана Баторыя вуліца (1919—1920)
Войкава вуліца	Загуменная вуліца[19]
Горкага вуліца	Рынкавая вуліца[18]
Данукалава вуліца	Шляхецкая вуліца[18]	Пралетарская вуліца
Дзяржынскага вуліца	Капаніцкая вуліца
Інтэрнацыянальная вуліца	Касьцельная вуліца[18]
Карла Маркса вуліца	Віленская вуліца[18] Шляхецкая вуліца[a][b]	рас. Дворянская улица Гогалеўская вуліца
Лабанка вуліца	Новая вуліца[18] Вакзальная вуліца
Ленінская вуліца	Поўсьвіская вуліца[a]	Пушкінская вуліца
Савецкая вуліца	Выганская вуліца[18] Чашніцкая вуліца	Нова-Чашніцкая вуліца[a] Віленская вуліца (1919—1920)
Свабоды плошча	Рынак пляц	Саборная плошча
Урыцкага вуліца	Азёрная[18] вуліца
Чуйкова вуліца	Чыгуначная вуліца

З урбананімічнай спадчыны Лепеля да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Бярэзінская, Віцебская і Ўльянка, а таксама Барысаўскі і Полацкі тракты. Таксама ў Лепелі існавалі вуліцы Забаенская^[20], Маставая, Падгулянная^[21], Падгуменная^[22], Прабойная^[23], Пяшчанская^[24], Саборная^[25], Слабадзкая^[26] і Юрыдыкаўская^[27], Капаніцкі, Надазёрны, Падазёрны^[28], Пяцінскі і Сьвейскі^[29] завулак, пляц Новы Рынак, Віцебскі тракт^[30].

Мясцовасьці

Гістарычныя мясцовасьці Лепеля: Пяшчанка, Юраўская і Эсенская Слабоды.

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаваньня і мэталаапрацоўкі, дрэваапрацоўчай і харчовай прамысловасьці. У 2003 годзе аднавілася праца Лепельскай ГЭС.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Лепеля
ААТ «Лепельпрамшвеймэбля» КУП «Лепельскі камбікормавы завод» ААТ «Лепельскі льнозавод» ААТ «Лепельскі малочнакансэрвавы камбінат» ААТ «Лепельскі рамонтна-мэханічны завод» Філія РУПП Віцебскхлебпрам «Лепельскі хлебазавод» РУПДП «Лепельскі электрамэханічны завод»

Апроч таго, працуе мэтэастанцыя.

Транспарт

Аўтамабільны транспарт

Лепель — аўтамабільны транспартны вузел. Усходняй мяжой места праходзіць магістраль М3. Апроч гэтага, Лепель злучаецца сеткай аўтамабільных дарог зь іншымі местамі Беларусі: Р15 (Крычаў — Ворша — Лепель), Р46 (Лепель — Полацак — граніца Расеі), Р86 (Багушэўск (ад M8) — Сянно — Лепель — Мядзел), Р116 (Вушачы — Лепель).

Аўтавакзал Лепелю абслугоўвае аўтобусныя маршруты больш чым 15 кірункаў, у тым ліку на Менск, Віцебск, Полацак, Наваполацак, Санкт-Пецярбург, Бабруйск, Горадню, Барысаў, Дрысу, Докшыцы.

Чыгуначны транспарт

У Лепелі дзее чыгуначны вакзал. Чыгунка злучае места з буйным чыгуначным вузлом Ворша. Двойчы на дзень у будні і тройчы ў выходныя і сьвяточныя дні паміж імі курсуе пасажырскі дызэль-цягнік.

Мескі транспарт

Мескі грамадзкі транспарт складаецца з аўтобусных маршрутаў.

Турыстычная інфармацыя

Помнік Льву Сапегу

Інфраструктура

Места ўваходзіць у турыстычны маршрут «Спадчына Віцебшчыны гасьцям фэстывалю»^[31]. Працуе Лепельскі краязнаўчы музэй. Сярод асабліва цікавых экспанатаў трэба адзначыць зброю XIX—XX стагодзьдзяў, фатаздымкі і паштоўкі лепельскага фатографа Р. Фідэльмана, пячаткі павятовых і валасных органаў улады XIX ст. і іншыя. Таксама тут захоўваецца найстарэйшая беларуская дуда, вырабленая ў 1877 годзе

Спыніцца можна ў гатэлі «Лепель» пад адрасам вуліца Капаніцкая, 21. Дзеюць дзіцячая санаторыя (вуліца Віцебская, 23) і дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтар «Пэрліна» ў Бароўцы. На беразе Лепельскага возера знаходзіцца санаторыя «Лодэ».

Славутасьці

• Гарадзішча (III—IV стагодзьдзі)
• Забудова гістарычная (канец ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
• Капліца Сьвятога Георгія (1900; мураўёўка)
• Касьцёл Сьвятога Казімера (1857—1876)
• Могілкі: каталіцкія, брама і каплічкі (ХІХ ст.); юдэйскія
• Помнік Льву Сапегу
• Сынагога (ХІХ ст.)
• Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (1841—1844)

Страчаная спадчына

• Замак (XVI ст.)
• Царква Сьвятога Спаса (1839)

Галерэя

• Краявіды места
• 
  Касьцёл Сьвятога Казімера
• 
  Касьцёл, галоўны фасад
• 
  Капліца Сьвятога Георгія
• 
  Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы

• 
  «Першы ўспамін пра Лепель»
• 
  На цэнтральным пляцы
• 
  Старая камяніца
• 
  Лепельская ГЭС

Асобы

• Яўген Жарнасек (нар. 1987) — штангіст
• Уладзімер Матыль (нар. 1927) — кінарэжысэр, сцэнарыст
• Францішак Пяткевіч (1899—1980) — лекар і беларускі нацыянальны дзяяч
• Карл Саленік (1811—1851) — актор, адзін з заснавальнікаў украінскага рэалістычнага тэатру

Заўвагі

1. Плян Лепельскага Рынку 1860-х гадоў
2. Паштоўка з пазначэньнем традыцыйнай гістарычнай назвы вуліца Шляхецкая (ul. Szlachecka)