Рускія

Ру́скія (руск.: русские), таксама расе́йцы або расі́йцы^[37] — народ ва Усходняй Еўропе і на поўначы Азіі. Адносіцца да славянскай моўнай сям’і, усходнеславянскай моўнай групы (разам з беларусамі і украінцамі). Найбольш шматлікі народ Еўропы і адзін з найбуйнейшых у свеце.

Рускія
Саманазва	Русские
Колькасць т арэал
Разам: Каля 133 млн.[1] (2014):
Расія: 111 016 896 (перапіс 2010 г.)[2][3][4] Украіна: 8 334 141 (перапіс 2001 г.):[5] Данецкая вобласць: 1 844 399 Аўтаномная Рэспубліка Крым: 1 180 400 Луганская вобласць: 991 825 Харкаўская вобласць: 742 000 Днепрапятроўская вобласць: 627 531 Адэская вобласць: 508 500 Запарожская вобласць: 476 748 Кіеў: 337 300 Севастопаль: 269 953 Мікалаеўская вобласць: 177 500 Херсонская вобласць: 165 200 Сумская вобласць: 121 700 Палтаўская вобласць: 117 100 Кіеўская вобласць: 109 300 Казахстан: 3 685 009 (ацэнка 2014 г.):[6] Усходне-Казахстанская вобласць: 529 286 Карагандзінская вобласць: 512 769 Алматы: 447 259 Кастанайская вобласць: 371 019 Алмацінская вобласць: 301 713 Паўночна-Казахстанская вобласць: 287 562 Паўладарская вобласць: 280 447 Акмалінская вобласць: 253 458 Паўднёва-Казахстанская вобласць: 132 393 Астана: 132 103 Заходне-Казахстанская вобласць: 130 767 Жамбылская вобласць: 116 632 ЗША: 3 163 084 (ацэнка 2009 г.):[7] Штат Нью-Ёрк: 505 113 Штат Каліфорнія: 449 763 Штат Фларыда: 249 229 Штат Пенсільванія: 213 855 Штат Нью-Джэрсі: 197 126 Штат Ілінойс: 140 254 Штат Масачусетс: 122 724 Беларусь: 785 084 (перапіс 2009 г.):[8] Мінск: 184 070 Віцебская вобласць: 124 958 Гомельская вобласць: 111 085 Мінская вобласць: 101 579 Узбекістан: 593 000 (ацэнка 2012 г.):[9] Ташкент: 440 000 (ацэнка 2009 г.)[10] Латвія: 531 324 (ацэнка 2013 г.):[11] Рыга: 249 282 Даўгаўпілс: 45 061 Ліепая: 22 268 Юрмала: 17 258 Елгава: 15 810 Рэзэкнэ: 13 875 Канада: 500 600 (перапіс 2006 г.):[12] Правінцыя Антарыа: 167 365 Правінцыя Брытанская Калумбія: 114 105 Правінцыя Альберта: 92 020 Правінцыя Манітоба: 45 625 Правінцыя Квебек: 40 155 Правінцыя Саскачэван: 35 050 Кыргызстан: 381 562 (ацэнка 2012 г.):[13] Бішкек: 192 080 (перапіс 2009 г.)[14] Чуйская вобласць: 167 135 (перапіс 2009 г.)[15] Эстонія: 332 816 (ацэнка 2014 г.):[16] Павет Хар’ю: 179 355 Павет Іда-Віру: 108 537 Малдова: 201 218 (перапіс 2004 г.):[17][18] Кішынёў: 99 149 Бельцы: 24 546 Кагульскі раён: 7702 Гагаузія: 5941 Едзінецкі раён: 5083 Літва: 171 100 (ацэнка 2012 г.):[19] Вільнюскі павет: 83 281 Клайпедскі павет: 35 265 Каўнаскі павет: 19 784 Уцінскі павет: 18 905 Прыднястроўе: 154 900 (ацэнка 2012 г.)[20][21]  Туркменістан: 100 000 (ацэнка 2001 г.)  Бразілія: 137 000[22]  Азербайджан: 119 300 (перапіс 2009 г.):[23] Баку: 108 525  Вялікабрытанія: 75 500 (ацэнка 2012 г.)[24]  Грузія: 67 671 (перапіс 2002 г.):[25][26] Тбілісі: 32 580 Аджарыя: 9 073  Аўстралія: 67 055 (перапіс 2006 г.)[27]  Куба: 50 200 (перапіс 2002 г.)[28]  Францыя: 37 949 (2007 г.)[29]  Таджыкістан: 34 838 (перапіс 2010 г.)[30]  Фінляндыя: 26 909 (ацэнка 2008 г.)[31]  Румынія: 23 487 (2011 г.)[32]  Кітай: 15 609 (перапіс 2000 г.)[33]  Польшча: 13 000 (перапіс 2011 г.)[34]  Арменія: 11 911 (перапіс 2011 г.)[35]  Балгарыя: 9 978 (перапіс 2011 г.)[36]
Апісанне
Этнічныя мовы	Руская
Рэлігія	Хрысціянства (праваслаўе, у тым ліку стараабрадства)
Уваходзіць у	Усходнія славяне
Роднасныя народы	Беларусы, украінцы і іншыя славяне
Этнічныя групы	Этнаграфічныя і субэтнічныя групы рускіх[d] Сямейскія
Паходжанне	Славяне

Рассяленне

Рускія — асноўнае насельніцтва Расіі (каля 80 %). Таксама рускія складаюць значную частку насельніцтва іншых краін і іх рэгіёнаў: у Беларусі 8 %, у Казахстане 25,9 %, у Латвіі 26,9 %, ва Украіне 17,3 % (у Крыму 58,3 %, у г. Севастопалі 71,6 %), у няпрызнаным Прыднястроўі 28 %, у Эстоніі 25,7 %, у павеце Іда-Віру 70,8 %, у г. Нарва 96 %, у г. Талін 36,6 %.

Рускія ў новых незалежных дзяржавах.

Вялікія абшчыны рускіх існуюць у больш далёкіх краінах — ЗША, Германіі, Бразіліі, Францыі, Аўстраліі, Фінляндыі — эмігранты розных хваль.

Этнаграфічныя групы

Па асаблівасцях мовы і побыту рускія дзеляцца, па прапанаванай А. А. Шахматавым, А. І. Сабалеўскім і пазней прынятай шматлікімі, у прыватнасці савецкімі, даследчыкамі (Б. М. Ляпуноў, Ф. Філіп і інш.) схеме, на дзве або тры вялікія дыялектныя групы: паўночная окаючая і паўднёвая акаючая з прамежкавым говарам Масквы. Мяжа паміж першымі двума праходзіць па лініі Пскоў—Цвер—Масква—Ніжні Ноўгарад.

Шэраг даследчыкаў (Д. Н. Ушакоў, Д. К. Зяленін і інш.) вылучалі дзве першыя групы як асобныя велікарускія народнасці (паўночная і паўднёвая, назвы штучныя, саманазва і самаідэнтыфікацыя незалежна ад дыялекту — рускія), паміж якімі развілася яшчэ і трэцяя (сярэдневялікаруская) — з культурным і палітычным цэнтрам — Масквой, на падставе якой адбываецца ўніфікацыя мовы і ўсёй культуры. У цяперашні час у сувязі з развіццём школьнай адукацыі і сродкаў масавай камунікацыі адрознення ў дыялектах моцна паменшыліся. Бытавымі і моўнымі асаблівасцямі сярод рускіх адрозніваецца яшчэ шэраг меншых этнаграфічных груп: казакі, паморы, рускавусцінцы, затундраныя сяляне, камчадалы, малакане, ліпаване і інш.

Паходжанне этноніма

Рускі — субстантываны прыметнік; стар.-рус. русскыи утвораны ад больш ранняга этноніма ўсходніх славян — русь (гэтым жа словам звалася і ўсходнеславянская дзяржава, часам пераважна — Кіеўская зямля ў процівагу Наўгародскай і Уладзіміра-Суздальскай^{[крыніца?]}). У візантыйскіх крыніцах, апроч асновы з -u- (russ-), прадстаўленая і аснова з -o- — Rhos, R(h)osia, адкуль у канчатковым выніку пайшла назва Расія. Этымалогія этноніма «русь» няясная; літаратура пытання с часоў Ламаносава і Мілера вялізная, але да пераканаўчага рашэння лінгвісты і гісторыкі так і не дашлі. У прыватнасці, няясна, ці занесена яно на ўсходнеславянскую тэрыторыю варагамі (кім бы яны ні былі па паходжанні) або паўстала на ёй спрадвечна (а калі дакладна апошняе, то ў якім рэгіёне гэта адбылося).

У шэрагу версій этнонім «русь»:

• узводзіцца да старажытнаісландскага слова Róþsmenn або Róþskarlar — «вясляры, мараходы», але ўсячэнне Róþs не засведчана (у падтрымку варажскай версіі прыцягваецца таксама фін. ruotsi — швед);
• ад індаарыйскай асновы ruksa, russa — «светлы», «белы» (ёсць контраргументы як лінгвістычнага, так і гістарычнага характару);
• лічыцца забароненым імем татэмнага звера ўсходніх славян — мядзведзя (па аналогіі лат. ursus, стар.-гр. αρκτος, зрэшты, адпаведнасць гэтай назве ў славянскай мове выглядала б як *рьсь);
• ад назвы ракі Рось на Кіеўшчыне (зрэшты, гэтае слова мела ў корані не о і не у, а ъ — Ръсь, ускосныя склоны Рси, таму такая этымалогія таксама сумнеўная).

Гістарычны нарыс

Паштовая марка, прысвечаная 1140-годдзю расійскай дзяржаўнасці

Грамата Жыгімонта Кейстутавіча ад 27 верасня 1432 года «Виленскимъ мЂстичомъ вЂры римское и русскимъ, што суть русское вЂры». Сведчанне не этнічнага, а канфесійнага значэння паняцця «рускія» ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Ва ўступнай частцы Аповесці мінулых гадоў складальнік апавядае пра славянскіх плямёнах, якія адносіліся да Русі ў XI ст.

Паводле падання, у 2-й палове IX cт. правадыр навагародскіх славен Гастамысл перад смерцю, каб выратаваць славен ад разладаў, параіў ім запрасіць для кіравання аднаго з варажскіх уладароў. Славене так і зраблі, запрасілі спачатку адных варагаў, але выгналі іх, а потым запрасілі конунга Рурыка з яго родам.

Наўгародскае веча

Пасля ўключэння да канца X ст. нашчадкамі Рурыка ўсходнеславянскіх племянных саюзаў у склад дзяржавы Рурыкавічаў (так званай Кіеўскай Русі), з часам тэарэтычна магла б ўтварыцца адзіная этнічная супольнасць (гл. пра канцэпцыю старажытнарускай народнасці), але такой кансалідацыі перашкодзіў феадальны распад дзяржавы, якія пачаўся ўжо ў сярэдзіне XI ст., фармальна быў замацаваны ў 1097 годзе (гл. Любецкі з’ед) і далей толькі паскараўся.

Разрозненнасць княстваў Рурыкавічаў узмацнілася ў XIII ст. пасля мангольскага нашэсця і ўсталявання васальнай залежнасці часткі гэтых княстваў ад манголаў.

Пазнейшае аб’яднанне шэрагу княстваў Рурыкавічаў у дзвюх розных рэгіянальных дзяржавах — Вялікім Княстве Літоўскім (пазней Рэчы Паспалітай) і Вялікім Княстве Маскоўскім, заклала аснову фарміравання трох сучасных усходнеславянскіх народаў — беларусаў і ўкраінцаў (на абшарах Вялікага Княства Літоўскага) і рускіх (на абшарах Вялікага Княства Маскоўскага).

Найбольшую ролю ва фарміраванні рускага народа адыгралі нашчадкі славянскіх плямён паўночнага-ўсходу дзяржавы Рурыкавічаў (Русі) — ільменскія славене, крывічы, вяцічы і іншыя, у сувязі з невыразнасцю працэсаў міграцыі ў сярэдневеччы, уклад астатніх плямёнаў імаверна не быў значным.

У XIV—XV стагоддзях завершыўся працэс фарміравання сучаснага рускага народа, на што паўплывала стварэнне Рускай цэнтралізаванай дзяржавы і барацьба супраць мангола-татарскага іга. У XV стагоддзі рускія пачалі распаўсюджвацца ў стэпавыя раёны Паволжа і Паўночнага Каўказа, у XVII стагоддзі засялілі Сібір (найбольшую ролю пры гэтым адыгралі казакі і паморы), пры гэтым былі практычна цалкам асіміляваныя плямёны, якія жылі на Рускай раўніне -- фіна-ўгорскія мера, мяшчора, мурама і балцкая голядзь. На грунце гэтага факту ў XIX стагоддзі некаторыя польскія гісторыкі (напрыклад, Духінскі) наогул адмаўлялі рускім у славянскай належнасці. Гэтая тэорыя, з самага пачатку ўвогуле прызнаная маючай не навуковыя, а палітычныя асновы, дагэтуль мае паслядоўнікаў. Ступень пераемнасці тым або іншым этнасам гісторыі дзяржавы Рурыкавічаў (Русі) і схільнасці да розных чужародных уплываў рускіх, украінцаў і беларусаў дагэтуль з’яўляецца пытаннем дыскусійным і занадта палітызаваным, каб можна было спадзявацца на поўнае яго вырашэнне.

На захадзе ў гэты перыяд былі праведзены паспяховыя войны з ВКЛ, а затым з Рэччу Паспалітай. У XVI стагоддзі пачала распаўсюджвацца палітычная канцэпцыя Масква — Трэці Рым, якая абгрунтоўвала сусветна-гістарычнае значэнне сталіцы рускай дзяржавы, як хрысціянскага цэнтра свету. Руская дзяржава аб’яўлялася духоўным нашчадкам Рымскай і Візантыйскай імперый і галоўным абаронцам і захоўнікам праваслаўя («Два Рыма палі, трэці стаіць, а чацвёртаму не быць»). Гэтая канцэпцыя прадугледжвала выключнасці і багаабранасць рускага народа. Інтэнсіўнае расшырэнне тэрыторыі і паступоваы выхад рускай дзяржавы на еўрапейскую палітычную арэну прывяло да стварэння спачатку царства, а затым у пачатку XVIII стагоддзя Расійскай імперыі, што азначала якасна новы ўзровень існавання этнасу.

Пётр I, першы рускі імператар

Яшчэ на мяжы XIX—XX стагоддзяў пад рускімі разумелася сукупнасць трох этнаграфічных груп: вялікаросаў, маларосаў і беларусаў (часам сюды жа ўключалі і русінаў), якая складала 86 млн. (1897) або 72,5 % насельніцтва Расійскай імперыі. Гэта быў пануючы пункт погляду, які знайшоў адлюстраванне ў энцыклапедычных выданнях (гл. раздзел «Гістарычныя крыніцы»). Аднак ужо ў гэты час шэраг даследчыкаў лічылі адрозненні паміж групамі дастатковымі, каб прызнаць іх асобнымі народамі. У сувязі з наступным паглыбленнем гэтых адрозненняў і нацыянальным самавызначэннем малоросаў (украінцаў) і беларусаў, этнонім «рускія» перастаў на іх распаўсюджвацца і захаваўся толькі для вялікаросаў, замясціўшы сабою ранейшы этнонім. Зараз звычайна, гаворачы аб дарэвалюцыйнай Расіі, пад рускімі разумеюць толькі вялікаросаў — у прыватнасці, сцвярджаючы, што рускія складалі 43 % яе насельніцтва (каля 56 млн.).

Назва «Вялікая Расія» упершыню сустракаецца ў пасланні рускаму мітрапаліту Феагносту візантыйскага імператара (1347 год). У XV стагоддзі выкарыстоўваецца на Захадзе, у XVI уваходзіць у царскі тытул. Сэнсавае напаўненне назову, верагодна, ніколі не было адзіным: з аднаго боку прасочваецца паралель паміж Грэцыяй «Малой» (уласна Грэцыя) і «Вялікай» (грэчаскія калоніі) (такім чынам пад Малай Расіяй разумееца сучасныя ўкраінскія землі — Паўднёвую Русь, «метраполію», а пад Вялікай — паўночныя рускія землі), з іншай — узвялічваючае значэнне. Аднак у дачыненні да насельніцтва гэтых земляў этнонім вялікаросы (вялікарусы) пачынае выкарыстоўвацца толькі ў XIX стагоддзі, у то час як геаграфічная назва выходзіць з ужывання.

У XX стагоддзі рускія перажылі адзін з найцяжкіх перыядаў у сваёй гісторыі. У выніку Першай сусветнай, наступнай Грамадзянскай вайны 1918—1922 гадоў, усталяванні інтэрнацыянальнай дыктатуры, была знішчана альбо пакінула Расію значная колькасць прадстаўнікоў арыстакратыі, інтэлігенцыі, казацтва, афіцэрства і іншых сацыяльных пластоў, у першую чаргу найбольш адукаваных і заможных. Рускімі былі згубленыя значныя пласты нацыянальных звычаяў і праваслаўнай культуры.

Катастрафічныя страты рускаму этнасу быў нанесены падчас Другой сусветнай вайны. Сярод 8,66 млн савецкіх салдат, загінулых на фронце і памерлых у палону, 5,76 млн (66,4 %) склалі рускія Архівавана 9 лютага 2009.; шматлікія рэгіёны з пераважна рускім насельніцтвам падвергнуліся акупацыі і нямецкаму тэрору.

Пачынаючы з 1990-х гадоў, паводле расійскіх крыніц, рускія зведваюць дыскрымінацыю ў былых рэспубліках СССР (краіны Балтыі, Азербайджан, Узбекістан, Таджыкістан, Казахстан), а ў некаторых выпадках і на тэрыторыі Расійскай федэрацыі (Чачня ў 1990—1999, Адыгея, Якуція). Гэта звязана з ранейшай роляй рускіх у русіфікацыі розных краін і рэгіёнаў^{[крыніца?]}.

Рэлігія

Кіева-Пячэрская лаўра, Кіеў, сучасная Украіна.

Пераважная рэлігія рускага народа -- праваслаўе.

Афіцыйнае хрышчэнне Русі адбылося ў 988 годзе, пры Уладзіміры Святаславічы. Хрысціянства прыйшло на Русь з Візантыі і пачало распаўсюджвацца сярод вышэйшый слаёў грамадства задоўга да 988 года. Доўгі час захаваліся язычніцкія перажыткі з якімі царква змагалася з рознай ступенню паспяховасці, аля яны засталіся і па цяперашні час. Для аблягчэння пераходу да хрысціянства царква захоўвала некаторыя язычніцкая святы і абрады, замяняя іх першапачатковы змест хрысціянскім.

Першыя пяць стагоддзяў Руская царква была мітраполіяй Канстанцінопальскага патрыярхату. Яе ўзначальваў мітрапаліт Кіеўскі і ўсяе Русі, які прызначаўся Канстанцінопальскім патрыярхам з грэкаў, у 1051 годзе вялікі князь кіеўскі Яраслаў Уладзіміравіч дамогся пастаўлення на першасвятарскі пасад першага русіна — мітрапаліта Іларыёна, аднаго з самых адукаваных людзей таго часу.

Собор Казанскай Божай Маці, Масква, сучасная Расійская Федэрацыя.

З XI ст. пачалі ўтварацца іншыя епархіі: у Белгарадзе, Ноўгарадзе, Растове, Чарнігаве, Уладзіміру-Валынскам, Полацку, Тураве. Епархіяльныя ўладыкі абіраліся на ўдзельных князёў або веча (у Ноўгарадзе з паловы XII ст.).

Пасля разгрому Кіева татара-манголамі, у 1299 годзе кіеўскі мітрапаліт Максім перанёс сваю рэзідэнцыю ва Уладзімір-на-Клязьме; у канцы 1325 года рэзідэнцыяй Кіеўскіх мітрапалітаў перанесена ў Маскву. У 1448 годзе Маскоўскі Сабор паставіў Кіеўскім мітрапалітам разанскага епіскапа Іону без узгаднення з Канстанцінопалем. Такім чынам, Руская праваслаўная царква некананічна (незаконна) набыла аўтакефалію (самайстайнасць). Патрыяршаства самабвешчана Рускай праваслаўнай царквой у канцы XVI стагоддзя.

Цяпер Руская праваслаўная царква -- буйнейшае рэлігійнае аб’ядненанне рускіх.

Стараабрадцы ў Вудбарне, штат Арэгон

У сярэдзіне XVII стагоддзя ў выніку непрызнання часткай рускіх рэформ патрыярха Нікана ў царкве ўзнік Раскол, прыхільнікі дарэформеннай царквы адмовіліся падпарадкавацца афіцыйнай царкве і дзяржаве і стварылі свае абшчыны, у выніку чаго ўзнікла стараабрадства. Сёння стараабрадцаў у Расіі налічваецца каля 2 млн чалавек, у асноўным рускія, ёсць дзве буйнейшыя царквы — Руская праваслаўная стараабрадская царква і Дрэўлеправаслаўная царква.

Другой па колькасці хрысціянскай канфесіяй сярод рускіх з’яўляецца пратэстантызм (1-2 млн чалавек). Буйнейшая пратэстантскай плыняй з’яўляецца баптызм, інуе таксама пяцідзесятніцтва, неопяцідзесятніцтва, лютэранства, адвенцізм і інш. Некаторая колькасць рускіх уваходзіць у парахрысціянскія секты: Сведкі Іеговы, Пасольства Божае, муністы і інш.

Нязначная колькасць этнічных рускіх з’яўляеццы мусульманамі, будыстамі, іўдаістамі, крышнаітамі і г.д.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі пачаліся жорсткія рэпрэсіі супраць праваслаўных і іншых канфесій, большая частка духавенства была знішчана ці адпраўлена ў лагера. У перыяд савецкай улады руская царква была ў глыбокім заняпавдзе. Зараз імкліва ідзе працэс адраджэння.

Гл. таксама

• Рускі марш
• Колькасць рускіх па суб’ектах Расійскай Федэрацыі

Даследаванні этнагенеза рускіх

Дарэвалюцыйныя даследаванні

• Костомаров М. Две русские народности // Основа. — СПб., 1861. — Март.
• Шахматов А. К вопросу об образовании русских наречий и русских народностей // Журнал Министерства Народного Просвещения. — 1899. — Апрель.

Савецкія даследаванні

• Брайчевский М. Происхождение Руси. — К., 1968.
• Державин Н. Происхождение русского народа. — М., 1944.
• Ляпунов Б. Древнейшие взаимные связи языков русского и украинского и некоторые выводы о времени их возникновения как отдельных лингвистических групп. В сб. Русская историческая лексикология. — М., 1968.
• Мавродин В. Образование единого русского государства. — П., 1951.
• Рыбаков Б. А. Первые века русской истории. — М., 1964.
• Филин Ф. Происхождение русского, украинского и белорусского языков. — П., 1972.
• Вопросы формирования русской народности и нации. — М. — Л., 1958.
• Народы Европейской части СССР, т. І. — М., 1964.
• Происхождение и этническая история русского народа по антропологическим данным / Под ред. В. Бунака. — М., 1965.
• Русские. Историко-этнографический атлас. — М., 1967.
• Л. Н. Гумилёв. От Руси к России. — М., 2004.
• Л. Н. Гумилёв. Этногенез і биосфера Земли. — М., 1989.

Сучасныя расійскія даследаванні

• Сергеева А. В. Русские: стереотипы поведения, традиции, ментальность. — М.: Флинта; Наука, 2006. ISBN 5-89349-626-4 ISBN 5-02-033003-5

Міжнародныя даследаванні

• Грушевский М. История Украины-Руси. т. 1, второе изд. — Киев, 1913 (Нью-Йорк, 1954).
• Куренной П. Советские концепции происхождения великорусской народности и «русской» нации. Науч. Записки УВУ, ч. 7. — Мюнхен, 1963.
• Чубатий М. Княжа Русь-Україна та виникнення трьох східньо-слов’янських націй. ЗНТШ, т. 178. — Нью-Йорк — Париж, 1964.
• Zelenin D. Russische (Ostslawische) Volkskunde. — Берлин — Лейпциг, 1927.