Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej

historyczny podział administracyjny Polski Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Remove ads

Podział administracyjny II Rzeczypospolitejpodział administracyjny Polski i następujące w związku z nim zmiany w latach 1918–1939.

Synteza

Podsumowanie
Perspektywa
Thumb
Podział administracyjny II RP w 1930 r.
Thumb
Podział administracyjny Polski 30 X 1938
Thumb
Województwa, powiaty i miasta powiatowe w 1939 r.

Tworzenie jednostek administracyjnych

W chwili uzyskania niepodległości w 1918 roku, administracja polska spotkała się z pewnymi problemami. Poza władzami centralnymi na terenie Królestwa Polskiego i Galicji, na pozostałych obszarach kraju istniały tylko powiaty. W pierwszej kolejności należało utworzyć jednostki pośrednie – województwa. Z powodu różnych okoliczności (np. obowiązującego prawa zaborczego) zdecydowano się na zachowanie byłych granic rozbiorowych jako granic województw[1].

Na mocy tzw. ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 roku (która de facto przetrwała do 1937 roku) z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego (wraz z zachodnimi terenami guberni grodzieńskiej) utworzono 14 sierpnia 1919 roku 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie[2]. W Warszawie ustalono odrębne województwo. Województwa te kwalifikowano jako województwa centralne.

Z byłych terenów pruskich utworzono 12 sierpnia 1919 roku województwa poznańskie (obszar Wielkiego Księstwo Poznańskiego i część powiatów namysłowskiego i sycowskiego) i pomorskie (obszar Prus Zachodnich wraz z Działdowem z Prus Wschodnich)[3].

Województwo śląskie powstało na mocy ustawy z 15 lipca 1920 roku tegoż dnia[4]. Składało się z polskiej części dawnego pruskiego Górnego Śląska oraz polskiej części dawnego austriackiego Księstwa Cieszyńskiego. Jako jedyne w Polsce, województwo śląskie cieszyło się szeroką autonomią w zakresie administracji i ustawodawstwa. Podział administracyjny województwa śląskiego na powiaty został ustanowiony rozporządzeniem wojewody śląskiego z dnia 17 czerwca 1922 r. w przedmiocie ustroju powiatowego Województwa Śląskiego[5]. Województwa poznańskie, pomorskie i śląskie kwalifikowano jako województwa zachodnie.

Ustawą z 3 grudnia 1920 roku zjednoczono administracyjny ustrój Galicji z tym wprowadzonym w byłym zaborze rosyjskim, tworząc 23 grudnia 1920 roku województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie[6]. Województwa te kwalifikowano jako województwa południowe.

Zgodnie z ustawą z 4 lutego 1921 roku na Zabużu utworzono 19 lutego 1921 roku województwa wołyńskie, poleskie i nowogródzkie[7]. Ostatnim obszarem nowej Polski, który otrzymał status województwa była Ziemia Wileńska, tworząc dopiero 20 stycznia 1926 roku województwo wileńskie, zgodnie z ustawą z 22 grudnia 1925 roku[8]. Województwa te kwalifikowano jako województwa wschodnie.

Po ustaleniu się granic i podziału na województwa i powiaty (w połowie 1922 roku), II RP składała się z 16 województw (15 + m. Warszawa) i Ziemi Wileńskiej oraz 270 powiatów ziemskich i 12 grodzkich (łącznie z Ziemią Wileńską). 1 stycznia 1925 roku łączna liczba województw wynosiła: 17 (16 + m. Warszawa), a liczba powiatów ustaliła się na poziomie 281 (w tym 263 ziemskie). 1 stycznia 1928 roku funkcjonowało: 276 powiatów (w tym 263 ziemskie), 641 miast, 12 639 gmin wiejskich oraz 2691 obszarów dworskich (istniały wyłącznie w 2 województwach: pomorskim i poznańskim)[9].

Charakterystyka

Stolicami województw na ogół były miasta duże (Warszawa, Kraków, Lwów, Poznań), choć w kilku przypadkach były to miasta średnie (Łuck, Kielce), wręcz małe (Nowogródek). Siedziby powiatów były pod względem wielkości bardzo zróżnicowane. Niektóre miały większą liczbę mieszkańców niż stolice województw (Częstochowa, Radom, Gdynia, a od roku 1938 po przyłączeniu do województwa pomorskiego także i Bydgoszcz), inne były małymi miasteczkami, nawet wsiami (Janów Podlaski czy Stopnica). Istniejący podział administracyjny stanowił przedmiot krytyki[10].

W latach 20. wykazywano starania ku reformie administracyjnej, która zatarłaby ślady kordonów zaborowych. Postulowano m.in. podział Polski na pięć lub sześć województw, lecz takie skrajne projekty nie spotkały się z szerszym uznaniem. Poparcie zyskało natomiast przywracanie polskich nazw miejscowościom, których nazwy zostały zgermanizowane bądź zrusyfikowane (nie dotyczyło to jednak terenów dawnej Kongresówki, gdzie przetrwały nazwy carskiego pochodzenia typu Aleksandrów czy Konstantynów)[10].

Ważniejsze zmiany administracyjne

1 kwietnia 1932 roku nastąpiła masowa likwidacja powiatów. Zniesiono 21 najmniejszych bądź najsłabszych powiatów, głównie na terenie województw poznańskiego i krakowskiego[11][12][13][14][15][16]. Równocześnie, w największych miastach zaczęły powstawać powiaty grodzkie. Łącznie 20 miast (wraz z Gdynią w 1929) zostało wykluczonych z otaczających je powiatów ziemskich i podniesionych do rangi odrębnych powiatów. Dwa powiaty – sarneński (1930) i turczański (1931) – zmieniły województwo[17][18].

Pod koniec lat międzywojennych przybierał formę projekt zredukowania liczby województw, a mianowicie zlikwidowanie województw kieleckiego, białostockiego, nowogródzkiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego[10]. Powstał projekt utworzenia nowego województwa sandomierskiego, obejmującego głównie obszar Centralnego Okręgu Przemysłowego[19].

Dążenia do zniwelowania nadal istniejących różnic pozaborowych oraz chęć usprawnienia zarządzania ciążącym do siebie gospodarczo regionami były przyczyną przeprowadzonych w 1938 i 1939 roku dwóch serii zmian, polegających głównie na przełączaniu powiatów między sąsiednimi województwami[10]. W ich ramach łącznie 25 powiatów (i pojedyncze gminy) zmieniły przynależność wojewódzką, często na zasadzie wzajemnej wymiany[a]. Przeprowadzono także ujednolicenie podziału kraju na gminy i gromady. W październiku 1938 roku do Rzeczypospolitej z Czechosłowacji zostało przyłączone Zaolzie, a w listopadzie części Spisza, Orawy, Ziemi Czadeckiej, doliny Popradu oraz źródłowisko Udawy[20].

1 kwietnia 1939 roku II Rzeczpospolita składała się z: 16 województw, 264 powiatów (w tym 23 grodzkich), 611 gmin miejskich (w tym 53 miast wydzielonych z powiatowych związków samorządowych), 3195 gmin wiejskich oraz 40 533 gromad[10].

Remove ads

Województwa (1931)

Więcej informacji Herb, Województwo ...
Remove ads

Powiaty według województw

Podsumowanie
Perspektywa

Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., a w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu – na ostatni rok istnienia lub przynależności do danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., a dla powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą – na podstawie spisu powszechnego z 1921 r.

Województwo białostockie

Thumb
Woj. białostockie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo kieleckie

Thumb
Woj. kieleckie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo krakowskie

Thumb
Woj. krakowskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo lubelskie

Thumb
Woj. lubelskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo lwowskie

Thumb
Woj. lwowskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo łódzkie

Thumb
Woj. łódzkie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo nowogródzkie

Thumb
Woj. nowogrodzkie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo poleskie

Thumb
Woj. poleskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo pomorskie

Thumb
Woj. pomorskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo poznańskie

Thumb
Woj. poznańskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo stanisławowskie

Thumb
Woj. stanisławowskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo śląskie

Thumb
Woj. śląskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo tarnopolskie

Thumb
Woj. tarnopolskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

miasto stołeczne Warszawa

Thumb
miasto stołeczne Warszawa
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo warszawskie

Thumb
Woj. warszawskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo wileńskie

(do 1926 jako Ziemia Wileńska)

Thumb
Woj. wileńskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...

Województwo wołyńskie

Thumb
Woj. wołyńskie
Więcej informacji Powiat, Powierzchnia (km²) ...
Remove ads

Zobacz też

Uwagi

  1. Szczegóły zmian wraz z odnośnikami do odpowiednich rozporządzeń znajdują się w poniższych tabelach.
  2. W tym 711 obszarów dworskich.
  3. W tym 1651 obszarów dworskich.
  4. W tym 191 473 osoby wojska skoszarowanego.
  5. 19 lutego 1921 roku przyłączono do woj. białostockiego powiaty białowieski, grodzieński i wołkowyski (Dz.U. z 1921 r. nr 16, poz. 93).
  6. 1 sierpnia 1922 roku zniesiono powiat białowieski, a jego terytorium przyłączono do powiatu bielskiego (Dz.U. z 1922 r. nr 56, poz. 504).
  7. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat kolneński, a jego terytorium przyłączono do powiatów łomżyńskiego i ostrołęckiego (Dz.U. z 1932 r. nr 3, poz. 18).
  8. 1 stycznia 1925 roku zniesiono powiat sejneński, a jego terytorium przyłączono do powiatu suwalskiego (Dz.U. z 1924 r. nr 117, poz. 1052).
  9. Od 1 kwietnia 1939 roku jako Starachowice-Wierzbnik (M.P. z 1939 r. nr 77, poz. 175).
  10. 1 kwietnia 1939 roku powiaty opoczyński i konecki (z wyjątkiem gmin miejskich Skarżysko-Kamienna i Szydłowiec oraz gmin wiejskich Bliżyn i Szydłowiec) przyłączono do województwa łódzkiego (Dz.U. z 1938 r. nr 27, poz. 240).
  11. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat oświęcimski, a jego terytorium włączono do powiatów bialskiego i wadowickiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
  12. 1 kwietnia 1937 roku zniesiono powiat ropczycki, a z jego terytorium utworzono powiat dębicki (Dz.U. z 1937 r. nr 18, poz. 119).
  13. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat grybowski, a jego terytorium włączono do powiatów nowosądeckiego, gorlickiego i tarnowskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
  14. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat pilzneński, a jego terytorium włączono do powiatów ropczyckiego i jasielskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
  15. 1 stycznia 1924 roku zniesiono powiat podgórski, a jego terytorium włączono do powiatu krakowskiego (Dz.U. z 1923 r. nr 122, poz. 992).
  16. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat wielicki, a jego terytorium włączono do powiatów myślenickiego i krakowskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
  17. 1 stycznia 1924 roku utworzono powiat makowski z części obszaru powiatów żywieckiego i myślenickiego (Dz.U. z 1923 r. nr 122, poz. 991). 1 kwietnia 1932 roku powiat zniesiono, a jego terytorium włączono do powiatów wadowickiego, żywieckiego, myślenickiego i nowotarskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
  18. 1 lipca 1925 roku zniesiono powiat spisko-orawski, a jego terytorium włączono do powiatu nowotarskiego (Dz.U. z 1925 r. nr 63, poz. 441).
  19. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat konstantynowski, a jego terytorium włączono do powiatu bialskiego i siedleckiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 33).
  20. 4 marca 1920 roku utworzono powiat miejski w Lublinie (Dz.U. z 1920 r. nr 20, poz. 106). 26 lipca 1922 roku został on zniesiony (Dz.U. z 1922 r. nr 56, poz. 510) i ponownie utworzony 12 kwietnia 1928 roku (Dz.U. z 1928 r. nr 45, poz. 426).
  21. 1 stycznia 1923 roku przeniesiono siedzibę urzędu starostwa powiatu cieszanowskiego z Cieszanowa do Lubaczowa, a nazwę powiatu zmieniono na powiat lubaczowski (M.P. z 1922 r. nr 282, poz. 204).
  22. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat strzyżowski, a jego terytorium włączono do powiatów rzeszowskiego i krośnieńskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 36).
  23. 4 marca 1931 roku zmieniono nazwę Liska na Lesko i przez to powiatu liskiego na powiat leski (M.P. z 1931 r. nr 51, poz. 86).
  24. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat starosamborski, a jego terytorium włączono do powiatu samborskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 36).
  25. 1 kwietnia 1939 roku do województwa łódzkiego przyłączono z woj. kieleckiego powiaty konecki i opoczyński (z wyjątkiem gmin miejskich Skarżysko-Kamienna i Szydłowiec oraz gmin wiejskich Bliżyn i Szydłowiec), a z woj. warszawskiego powiaty kutnowski, łowicki, rawski i skierniewicki (Dz.U. z 1938 r. nr 27, poz. 240).
  26. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat słupecki, a jego terytorium włączono do powiatu konińskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 34).
  27. 13 kwietnia 1922 roku wyłączono powiaty duniłowicki, dziśnieński oraz wilejski i przyłączono do Ziemi Wileńskiej (Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213).
  28. 21 maja 1929 roku utworzono szczuczyński z części powiatu lidzkiego i grodzieńskiego (Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 307).
  29. 1 stycznia 1932 roku zniesiono powiat kosowski, a z jego terytorium utworzono powiat iwacewicki (Dz.U. z 1929 r. nr 35, poz. 318, zm. Dz.U. z 1931 r. nr 111, poz. 867).
  30. 1 kwietnia 1938 roku dokonano zmian granic województwa. Z województwa poznańskiego przyłączono powiaty wyrzyski, szubiński, bydgoski i inowrocławski, powiaty miejskie Bydgoszcz i Inowrocław oraz części powiatu mogileńskiego (miasto Kruszwica i gminy Kruszwica i Chełmce, które przyłączono do powiatu inowrocławskiegoDz.U. z 1938 r. nr 19, poz. 154), a z województwa warszawskiego przyłączono powiaty: nieszawski, rypiński, lipnowski i włocławski. Powiat działdowski przyłączono do woj. warszawskiego (Dz.U. z 1937 r. nr 46, poz. 350).
  31. 1 stycznia 1927 roku utworzono powiat morski z siedzibą w Gdyni z większości powiatu puckiego (pozostały obszar włączono do powiatu wejherowskiego) oraz z części powiatu wejherowskiego, łącznie z Gdynią (Dz.U. z 1926 r. nr 117, poz. 678; Dz.U. z 1926 r. nr 128, poz. 760). 21 marca 1928 roku włączono do powiatu morskiego powiat wejherowski z wyjątkiem gmin Linja, Tłuczewo, Niepoczołowice, Zakrzewo i Kętrzyno włączonych do powiatu kartuskiego i przeniesiono siedzibę z Gdyni do Wejherowa (Dz.U. z 1928 r. nr 25, poz. 221). 24 stycznia 1929 roku wyłączono z powiatu morskiego gminę miejską Gdynia i utworzono z niej odrębny powiat miejski (Dz.U. z 1929 r. nr 4, poz. 35).
  32. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat gniewski, a jego obszar włączono do powiatów starogardzkiego, świeckiego i tczewskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 3, poz. 19).
  33. 1 kwietnia 1938 roku z woj. poznańskiego wyłączono powiaty wyrzyski, szubiński, bydgoski i inowrocławski, powiaty miejskie Bydgoszcz i Inowrocław oraz części powiatu mogileńskiego (miasto Kruszwica i gminy Kruszwica i Chełmce, które przyłączono do powiatu inowrocławskiegoDz.U. z 1938 r. nr 19, poz. 154) i włączono je do woj. pomorskiego (Dz.U. z 1937 r. nr 46, poz. 350).
  34. 1 kwietnia 1927 roku zniesiono powiat witkowski, a jego terytorium włączono do powiatu gnieźnieńskiego i wrzesińskiego (Dz.U. z 1927 r. nr 17, poz. 130).
  35. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat grodziski, a jego terytorium włączono do powiatu nowotomyskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 35).
  36. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat pleszewski, a jego terytorium włączono do powiatu jarocińskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 35).
  37. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat ostrzeszowski, a jego terytorium włączono do powiatu kępińskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 35).
  38. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat śmigielski, a jego terytorium włączono do powiatu kościańskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 35).
  39. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat koźmiński, a jego terytorium włączono do powiatu krotoszyńskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 35).
  40. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat strzelneński, a jego terytorium włączono do powiatu mogileńskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 35).
  41. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat odolanowski, a jego terytorium włączono do powiatu ostrowskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 35).
  42. 29 stycznia 1925 roku zniesiono starostwo grodzkie w Poznaniu, przekazując jego uprawnienia prezydentowi miasta (Dz.U. z 1925 r. nr 8, poz. 61).
  43. 1 stycznia 1925 roku zniesiono powiaty poznański wschodni oraz poznański zachodni i utworzono z ich terytorium powiat poznański (Dz.U. z 1924 r. nr 117, poz. 1044).
  44. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat bohorodczański, a jego obszar włączono do powiatów nadwórniańskiego i stanisławowskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 37).
  45. 1 kwietnia 1929 roku zniesiono powiat peczeniżyński, a jego obszar włączono do powiatu kołomyjskiego (Dz.U. z 1929 r. nr 20, poz. 190).
  46. 1 kwietnia 1932 roku zniesiono powiat skolski, a jego obszar włączono do powiatu stryjskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 6, poz. 37).
  47. 1 kwietnia 1939 roku zniesiono powiat miejski Bielsko, a jego terytorium włączono do powiatu bielskiego (Dz.U. Śl. z 1939 r., nr 8, poz. 19).
  48. 31 października 1938 roku do Polski z Czechosłowacji przyłączono powiaty cieszyński zachodni (czeskocieszyński), który zintegrowano z polskim powiatem cieszyńskim (wschodnim) i frysztacki (Dz.U. Śl. z 1938 r. Nr 18, poz. 35). 16 listopada 1938 roku do Polski z Czechosłowacji przyłączono skrawki powiatów frydeckiego i czadeckiego o łącznej powierzchni 641 km², które 1 lutego 1939 roku przyłączono do polskich powiatów frysztackiego i cieszyńskiego (Dz.U. Śl. z 1939 r. Nr 2, poz. 6).
  49. 15 lutego 1924 roku zniesiono powiat rudzki, a jego terytorium włączono do powiatów katowickiego, pszczyńskiego, rybnickiego i świętochłowickiego (Dz.U. Śl. z 1924 r. nr 5, poz. 20).
  50. 7 marca 1939 roku zniesiono powiat świętochłowicki, a jego terytorium włączono do powiatów katowickiego i tarnogórskiego (Dz.U. Śl. z 1939 r. nr 6, poz. 15).
  51. 1 lipca 1934 przemianowano miasto Królewska Huta na Chorzów (Dz.U. Śl. z 1934 r. nr 13, poz. 24).
  52. 1 lipca 1925 roku przeniesiono siedzibę urzędu starostwa powiatu husiatyńskiego z Husiatyna do Kopyczyniec, a nazwę powiatu zmieniono na powiat kopyczyniecki (M.P. z 1925 r. nr 160, poz. 717).
  53. 1 kwietnia 1939 roku wyłączono powiaty kutnowski, łowicki, rawski oraz skierniewicki i przyłączono je do woj. łódzkiego (Dz.U. z 1938 r. nr 27, poz. 240).
  54. 1 kwietnia 1938 roku wyłączono powiaty nieszawski, rypiński, lipnowski oraz włocławski i przyłączono je do woj. pomorskiego (Dz.U. z 1937 r. nr 46, poz. 350).
  55. Około 1923 roku (dokładna data nieznana) powiaty wileński i trocki połączono w jeden powiat wileńsko-trocki.
  56. 28 maja 1919 roku utworzono powiat miejski w Wilnie (Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 40), zniesiony następnie 11 grudnia 1920 roku (Dz. Urz. TKR z 1920 r. Nr 8, Dekret Nr 35 z dnia 29 listopada 1920 r.) i przywrócony w 1921 roku (Dz. Urz. TKR z 1921 r. Nr 9 (19), Dekret Nr 96 z dnia 18 lutego 1921 r.).
Remove ads

Przypisy

Ważniejsza literatura

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads