Фосфор

Фосфор(бор. юнан φῶς — яктылык φέρω — китерү; φωσφόρος — яктылык китерү; лат. Phosphorum, P) — Менделеевның периодик таблицасының 3 период, 15 төркем элементы. Тәртип номеры - 15.Фосфор табигатьтә ирекле халәтендә очрамый, әмма төрле минераллар составында еш очрый.

Кремний◄ Фосфор / Phosphorum (P) ►Күкерт
Атом номеры	15
Матдәнең тышкы күренеше	Порошок
Атомның үзлекләре
Атом массасы (моляр масса)	30,973762 а. м. б. (г/моль)
Атом радиусы	128 пм
Ионлаштыру энергиясе (беренче электрон)	1011,2(10,48) кДж/моль (эВ)
Электрон конфигурациясе	[Ne] 3s2 3p3
Химик үзлекләре
Ковалент радиусы	106 пм
Ион радиусы	35 (+5e) 212 (-3e) пм
Электр тискәрелеге (Полинг буенча)	2,19
Электрод потенциалы	0
Оксидлашу дәрәҗәсе	5, 3, 1, 0, −1, −3
Матдәнең термодинамик үзлекләре
Тыгызлык	1,82 г/см³
Моляр җылы сыешлыгы	21.6 Дж/(K·моль)
Җылы үткәрүчелек	(300 K) (0,236) Вт/(м·K)
Эрү температурасы	317.3 K
Эрү җылылыгы	44 (P4) кДж/моль
Кайнау температурасы	553.6 K
Парга әйләнү җылылыгы	49,8 кДж/моль
Моляр күләм	17,0 см³/моль
Матдәнең кристаллик рәшәткәсе
Рәшәткә төзелеше	куб сыман
Рәшәткә параметрлары	18,800 Å
Дебай температурасы	K

Символы

Фосфор элементының символы - P (Пэ дип укыла).

Тарих

Фосфор 1669 елда Бранд тарафыннан ачыла.

Аллотропик модификацияләре

Фосфор берничә аллотропик формада булырга мөмкин:

Ак фосфор: Бик актив, шуңа күрә аны гадәттә су астында саклыйлар. Молекуласы тетраэдрик структуралы P₄-дән тора. Ак фосфор озак вакыт су астында тотылмаса, аның тотыгу сәләте арта һәм ул кислород белән реакциягә кереп, сары төскә керә башлый.

Кызыл фосфор: Ак фосфорны югары температурада эретеп алгач барлыкка килә. Кызыл фосфорның молекулалары катлаулырак төзелешкә ия һәм ул шактый тотрыклырак. Аңа югары температура кирәк түгел, шулай ук ул янып бетми.

Кара фосфор: Югары басым астында һәм түбән температурада ясалган. Кара фосфор тотрыклы һәм электрны яхшы үткәрә.

Куллану

Агрохимия һәм тирә-юнь мохиты: Фосфор — үсемлекләрнең туендыру процессы өчен мөһим элемент. Шунлыктан фосфорга бай минераль ашлама җирләрнең уңдырышлылыгын арттыруга ярдәм итә. Ләкин фосфорның агрохимикатлар составында кулланылуы тирә-юнь мохиткә салкынча йогынты ясый ала, мәсәлән, сулыкларда эвтрофикациягә китерә.

Пиротехника һәм химия сәнәгате: Ак фосфор традицион рәвештә утлы шарлар һәм янучан матдәләр эшләүдә кулланылса, хәзерге вакытта аның кулланылышы кимегән, чөнки ул бик куркыныч токсин.

Металлургия һәм материаллар технологиясе: Фосфор металларга коррозия каршы көрәштә кулланыла. Металл кисәкләрен фосфатлау — коррозиядән саклау өчен фосфат катламы барлыкка китерү ысулы.

Медицина һәм биология: Фосфор организмда кальций белән берлектә сөякләрне ныгыту өчен зарур. Ул шулай ук аденозинтрифосфат (АТФ) молекуласының компонентлары арасында, ул организмның энергия алмасуына җавап бирә. Фосфор шулай ук нуклеин кислоталарының (ДНК һәм РНК) нигезен тәшкил итә.

Чыганаклар

• Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.(ингл.)
• IUPAC Standard Atomic Weights Revised 2008 елның 5 март көнендә архивланган. (2005).(ингл.)

Бу — Химия буенча мәкалә төпчеге.
Сез мәкаләне үзгәртеп һәм мәгълүмат өстәп, Википедия проектына ярдәм итә аласыз.

Менделеевның химик элементлар периодик таблицасы

H

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Tc

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

*

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

**

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

Ds

Rg

Cn

Nh

Fl

Mc

Lv

Ts

Og

Uue

Ubn

*

La

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

**

Ac

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr