Азот

Азот нь өнгө, үнэр, амтгүй, өргөн хэрэглэгддэг инерт хий. Химийн тэмдэглэгээ нь N, атомын дугаар нь 7.

Азот, ₇N

Шингэн азот (−196 °C-аас доош N2)
Азот
Дуудлага	/atsɔtʰ/
Аллотропууд	§ Аллотропуудыг үзэх
Гадаад байдал	өнгөгүй хий, шингэн эсвэл хатуу
Стандарт атомын жин Ar°(N)
	[14.00643, 14.00728][1] 14.007±0.001 (товчлогдсон)[2]
Үелэх систем дэх Азот
Устөрөгч Гели Лити Берилли Бор (химийн элемент) Нүүрстөрөгч Азот Хүчилтөрөгч Фтор Неон Натри Магни Хөнгөн цагаан Цахиур Фосфор Хүхэр Хлор Аргон Кали Кальци Сканди Титан Ванади Хром Манган Төмөр (химийн элемент) Кобальт Никель Зэс Цайр Галли Германи Хүнцэл Селени Бром Криптон Рубиди Стронци Иттри Циркони Ниоби Молибден Технеци Рутени Роди Паллади Мөнгө (химийн элемент) Кадми Инди Цагаан тугалга Сурьма Теллур Иод Ксенон Цези Бари Лантан Цери Празеодим Неодим Промети Самари Европи Гадолини Терби Диспрози Гольми Эрби Тули Иттерби Лютеци Гафни Тантал Вольфрам Рени Осми Ириди Цагаан алт Алт Мөнгөн ус Талли Хар тугалга Висмут Полони Астат Радон Франци Ради Актини Тори Протактини Уран Нептуни Плутони Америци Кюри Беркли Калифорни (химийн элемент) Эйнштейни Ферми Менделеви Нобели Лоуренси Резерфорди Дубни Сиборги Бори Хасси Мейтнери Дармштадти Рентгени Коперници Нихони Флерови Москови Ливермори Теннессин Оганесон – ↑ N ↓ P нүүрстөрөгч ← азот → хүчилтөрөгч
Атомын дугаар (Z)	7
Бүлэг	15-р бүлэг (пниктоген)
Үе	2-р үе
Блок	p-блок
Электрон байгуулалт	[He] 2s2 2p3
Давхарга бүрт	2, 5
Физик шинж чанарууд
Төлөв	хий
Хайлах температур	(N2) 63.23[3] K ​(−209.86[3] °C, ​−345.75[3] °F)
Буцлах температур	(N2) 77.355 K ​(−195.795 °C, ​−320.431 °F)
Нягт (СТД-д)	1.2506 г/Л[4] 0 °C, 1013 мбар
шингэн үед (б.т.)	0.808 г/см3
Гурвалсан цэг	63.151 K, ​12.52 кПа
Критик цэг	126.21 K, 3.39 МПа
Хайлах энтальп	(N2) 0.72 кЖ/моль
Уурших энтальп	(N2) 5.57 кЖ/моль
Хувийн дулаан шингээлт	(N2) 29.124 Ж/(моль·K)
Уурын даралт P (Па) 1 10 100 1 к 10 к 100 к T (K) 37 41 46 53 62 77
Атомын шинж чанар
Исэлдэлтийн зэрэг	нийтлэг: −3, +3, +5 −2,[5] −1,[5] 0,[6] +1,[5] +2,[5] +4[5]
Цахилгаан сөрөг чанар	Полингийн шаталбар: 3.04
Ионжилтын энерги	1-р: 1402.3 кЖ/моль 2-р: 2856 кЖ/моль 3-р: 4578.1 кЖ/моль (илүү үзэх)
Ковалент радиус	71±1 пм
Ван дер Ваальсийн радиус	155 пм
Спектрийн хүрээ дэх өнгөт шугамууд азот элементийн спектрийн шугам
Бусад шинж чанарууд
Байгалийн тархац	анхдагч
Талст бүтэц	​гексагонал (hP4)
Торны тогтмолууд	a = 411.6 пм c = 673.4 пм (г.ц.-т)[7]
Дулаан дамжуулалт	25.83×10−3 Вт/(м⋅K)
Соронзон чанар	дисоронзон
Дууны хурд	353 м/с (хий, 27 °C)
CAS дугаар	17778-88-0 7727-37-9 (N2)
Түүх
Нээсэн	Даниель Рутерфорд (1772)
Нэр өгсөн	Жан-Антуан Шапталь (1790)
Хамгийн тогвортой изотопууд ү з
Гол изотопууд[8] Задрал дэлбэг байдал хагас задрал (t1/2) хэлбэр бүтээгдэхүүн 13N мөр 9.965 мин β+ 13C 14N 99.6% тогтвортой 15N 0.380% тогтвортой 16N хиймэл 7.13 s β− 16O β−α<0.01% 12C
Ангилал: Азот үзэх · хэлэлцэх · засах | эх сурвалж

1772 онд Даниэль Рутерфорд нээсэн. Дэлхийн агаар мандлын эзэлхүүний 78.1%-ийг бүрдүүлнэ. Азот нь бүх төрлийн амьд организмын эд (tissue) болон амин хүчлийг бүрдүүлэгч химийн элемент юм. Хоёр тогтвортой изотоптой, ¹⁴N - 99,635 % ба ¹⁵N - 0,365 %. Азотыг анх аммоний нитритийг задлан гарган авсан.

Шинж чанар

Азот нь батжилт муу, химийн идэвхи сул, галыг дэмждэггүй.

Биологийн үүрэг

Мөн үз: Азотын цикл ба Азотын цикл дэх хүний оролцоо

Азот нь, Дэлхий дээрхи амьдралын чухал хүчин зүйлүүд (органик нэгдлүүд) болох амин хүчил ба нуклейний хүчлүүдийн гол барилгын материалуудын нэг юм.^[9]

Агаарт байгаа элемент (дан) азот нь шууд амьтан эсвэл ургамалд хэрэглэгдэх боломжгүй ба дээд ургамал болон амьтанд шингэцтэй болохын тулд азот нь фиксацилагдсан (нийлмэл болж өөрчлөгдсөн) байх шаардлагатай. Хур тунадас нь ихэвчлэн, тодорхой хэмжээний аммиак болон нитратыг агуулдаг ба эдгээр нь, цахилгаан болон бусад атмосферийн цахилгаан үзэгдлүүдийн нөлөөгөөр үүсдэг.^[10] Үүнийг анх 1827 онд Либих тамагласан ба хожим батлагдсан.^[10] Ер нь аммиак нь ойн бүрхүүлд баригддаг учир дийлэнх фиксацилагдсан азот хөрсөнд очихдоо модны доорх хөрс рүү нитрат хэлбэртэйгээр ордог. Хөрсний нитрат нь, хөрсөн дэх аммиактай харьцуулахад, дийлэнх нь модны үндсээр шингээгддэг.^[11]

Тусгай бактери (ж. нь, Rhizobium trifolium) нитрогеназа ферментийг ялгаруулдаг ба тэр нь агаарын азотыг, дээд организмууд хэрэглэж болох хэлбэрт (аммиакийн ион) оруулан фиксациладаг. Энэ процесс нь их хэмжээний энерги ба хүчилтөрөгчгүй (аноксик) орчныг шаарддаг. Уг бактериуд (ж. нь, азотобактери) нь хөрсөнд чөлөөтэй амьдарч чадах ч, ер нь, буурцагт ургамлууд (ж. нь, хошоонгор - Trifolium, эсвэл шар буурцаг - Glycine max) ба бордогч модуудын үндэсний булцуутай симбиоз үүсгэн оршдог. Үүнээс гадна азот-фиксациладаг бактериуд нь нүргэс (аlnus), хаг, казуарина, myrica, хөвд (Marchantiophyta), гуннера зэрэг зүйл ургамлуудтай симбиозыг үүсгэдэг.^[12]

Симбиоз харилцааны хэсэг болох ургамал нь, фиксацилагдсан аммиакийн ионыг, уургууд болон бусад молекулуудыг (ж. нь, алкалоидууд) үүсгэхэд шаардлагатай азотын ислүүд ба амин хүчлүүд болгон хувиргадаг. Фиксацилагдсан азотын хариу болгож, ургамал нь, симбиоз харилцаатай бактеридаа сахар ялгаруулж өгдөг.^[12] Мөн, буурцагт ургамалууд нь азот фиксациладаг бактериудад анаэроб (хүчилтөрөгчгүй) нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг.

Ургамал нь байгалийн эрдэс, хиймэл бордоо, мал амьтны ялгадас эсвэл органик ялзралын бүтээгдэхүүнээс хөрсөнд орсон азотыг, нитрат хэлбэртэйгээр шууд шингээх боломжтой. Ийм маягаар шингээгдсэн нитрат нь, нитрат редуктаза ферментээр нитрит болон хувирч, дараа нь нитрит редуктаза хэмээх өөр нэг ферментээр аммиак болон хөрвүүлэгдэн.^[12]

Цахим холбоос

Wiktionary

Wiktionary: Азот – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу

 Commons: Азот – Викимедиа дуу дүрсний сан

• Etymology of Nitrogen
• Nitrogen at The Periodic Table of Videos (University of Nottingham)
• Nitrogen podcast from the Royal Society of Chemistry's Chemistry World