Протактини

Протактини (Англи: Protactinium, угтаа Прото-актини Proto-actinium гэсэн үгийг товчлон хэрэглэсэн, (грекээр πρώτος (прõтос) = анхны ба актини)) нь Pa гэж тэмдэглэгддэг, атомын дугаар 91 бүхий химийн элемент юм. Протактини нь цацраг идэвхт, актиноидын бүлгийн, 7-р үеийн металл. Энэ элемент мөнгөлөг өнгөтэй ба 1,4 кельвинээс доош температурт хэт дамжуулах чадвартай төлөв байдалд шилждэг. Байгальд маш бага тархсан учир ихэнхийг зохиомлоор гаргаж авдаг.

Протактини, ₉₁Pa

Шилэн саванд хийсэн протактин-231-ийн дээж
Протактини
Дуудлага	/pʰrɔtʰakʰˈtʰini/
Гадаад байдал	тод, мөнгөлөг металл гялбаа
Стандарт атомын жин Ar°(Pa)
	231.03588±0.00001[1] 231.04±0.01 (товчлогдсон)[2]
Үелэх систем дэх Протактини
Устөрөгч Гели Лити Берилли Бор (химийн элемент) Нүүрстөрөгч Азот Хүчилтөрөгч Фтор Неон Натри Магни Хөнгөн цагаан Цахиур Фосфор Хүхэр Хлор Аргон Кали Кальци Сканди Титан Ванади Хром Манган Төмөр (химийн элемент) Кобальт Никель Зэс Цайр Галли Германи Хүнцэл Селени Бром Криптон Рубиди Стронци Иттри Циркони Ниоби Молибден Технеци Рутени Роди Паллади Мөнгө (химийн элемент) Кадми Инди Цагаан тугалга Сурьма Теллур Иод Ксенон Цези Бари Лантан Цери Празеодим Неодим Промети Самари Европи Гадолини Терби Диспрози Гольми Эрби Тули Иттерби Лютеци Гафни Тантал Вольфрам Рени Осми Ириди Цагаан алт Алт Мөнгөн ус Талли Хар тугалга Висмут Полони Астат Радон Франци Ради Актини Тори Протактини Уран Нептуни Плутони Америци Кюри Беркли Калифорни (химийн элемент) Эйнштейни Ферми Менделеви Нобели Лоуренси Резерфорди Дубни Сиборги Бори Хасси Мейтнери Дармштадти Рентгени Коперници Нихони Флерови Москови Ливермори Теннессин Оганесон Pr ↑ Pa ↓ — тори ← протактини → уран
Атомын дугаар (Z)	91
Бүлэг	f-блокийн бүлгүүд (дугааргүй)
Үе	7-р үе
Блок	f-блок
Электрон байгуулалт	[Rn] 5f2 6d1 7s2
Давхарга бүрт	2, 8, 18, 32, 20, 9, 2
Физик шинж чанарууд
Төлөв	хатуу
Хайлах температур	1841 K ​(1568 °C, ​2854 °F)
Буцлах температур	4300 K ​(4027 °C, ​7280 °F) (?)
Нягт (20° C)	15.43 г/см3 [3]
Хайлах энтальп	12.34 кЖ/моль
Уурших энтальп	481 кЖ/моль
Атомын шинж чанар
Исэлдэлтийн зэрэг	нийтлэг: +5 +2,? +3,[4] +4[4]
Цахилгаан сөрөг чанар	Полингийн шаталбар: 1.5
Ионжилтын энерги	1-р: 568 кЖ/моль
Атомын радиус	эмпирик: 163 пм
Ковалент радиус	200 пм
Спектрийн хүрээ дэх өнгөт шугамууд протактини элементийн спектрийн шугам
Бусад шинж чанарууд
Байгалийн тархац	ялзралаас
Талст бүтэц	​бие төвт тетрогонал[5] (tI2)
Торны тогтмол	a = 392.1 пм c = 323.5 пм (20 °C)[3]
Дулааны тэлэлт	11.8×10−6/K (20 °C)[3]
Дулаан дамжуулалт	47 Вт/(м⋅K)
Цахилгаан эсэргүүцэл	177 nΩ⋅м (0 °C)
Соронзон чанар	парасоронзон[6]
CAS дугаар	7440-13-3
Түүх
Нэрийн үүсэл	Зарим изотопууд актини болж задардаг тул "актинийн (цөм) урьдал" утгатай
Таамагласан	Дмитрий Менделеев (1871)
Нээсэн	Казимир Фаянс, Освальд Хелмут Гёринг (1913)
Анх ялгасан	Аристид фон Гросс (1934)
Нэр өгсөн	Отто Хан, Лиза Мейтнер (1917–8)
Хамгийн тогвортой изотопууд ү з
Гол изотопууд[7] Задрал дэлбэг байдал хагас задрал (t1/2) хэлбэр бүтээгдэхүүн 229Pa хиймэл 1.55 ө ε 229Th α 225Ac 230Pa хиймэл 17.4 ө β+ 230Th β− 230U α 226Ac 231Pa 100% 3.265×104 ж α 227Ac 232Pa хиймэл 1.32 ө β− 232U 233Pa мөр 26.975 ө β− 233U 234Pa мөр 6.70 ц β− 234U 234mPa мөр 1.159 мин β− 234U
Ангилал: Протактини үзэх · хэлэлцэх · засах | эх сурвалж

Түүх

1871 онд Дмитрий Менделеев Тори ба Ураны хооронд нэг химийн элемент байх ёстойг урьдчилан тогтоосон байдаг.^[8][9] Тухайн үед актиноидын үеийн элементүүд мэдэгдээгүй байв. Тиймээс ураныг вольфрамын доор, ториг эка-цирконийн доор (тухайн үед мөн л нээгдээгүй байсан гафни) байрлуулсан байна. 1950-иад оныг хүртэл үелэх системийг яг энэ хэлбэрээр нь хэрэглэсээр иржээ.^[10]

1871 оны доор тори (Th = 231) ба уран (U = 240) хоёрын хооронд проактинид зориулсан хоосон зай бүхий Менделеевийн үелэх систем

1900 онд Уильям Крүүкс уранаас маш их цацраг идэвхт материал тусгаарлан гаргасан боловч түүнээ шинэ химийн элемент гэдгийг нь тодорхойлж чадаагүй бөгөөд Уран-X (УХ) хэмээн нэрлэв.^[11][12]

Цахим холбоос

Wiktionary

Wiktionary: Протактини – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу

 Commons: Протактини – Викимедиа дуу дүрсний сан