Тори

Тори (Англи: Thorium) нь байгальд тохиолддог, цацраг идэвхтэй химийн элемент бөгөөд дэлхийн өнцөг булан бүрт их хэмжээтэй байдаг. Торийн (тэмдэглэгээ Th) атомын дугаар 90 бөгөөд атом нь 90 протон, 90 электронтойгоос 4 нь валентын электрон юм. 1828 онд нээгдэж, Норвегийн аянга цахилгааны бурхан Торын нэрээр нэрлэгджээ.

Тори, ₉₀Th

Тори
Дуудлага	/ˈtʰɔːri/
Гадаад байдал	мөнгөлөг
Стандарт атомын жин Ar°(Th)
	7002232037700000000♠232.0377±0.0004[1] 7002232040000000000♠232.04±0.01 (товчлогдсон)[2]
Үелэх систем дэх Тори
Устөрөгч Гели Лити Берилли Бор (химийн элемент) Нүүрстөрөгч Азот Хүчилтөрөгч Фтор Неон Натри Магни Хөнгөн цагаан Цахиур Фосфор Хүхэр Хлор Аргон Кали Кальци Сканди Титан Ванади Хром Манган Төмөр (химийн элемент) Кобальт Никель Зэс Цайр Галли Германи Хүнцэл Селени Бром Криптон Рубиди Стронци Иттри Циркони Ниоби Молибден Технеци Рутени Роди Паллади Мөнгө (химийн элемент) Кадми Инди Цагаан тугалга Сурьма Теллур Иод Ксенон Цези Бари Лантан Цери Празеодим Неодим Промети Самари Европи Гадолини Терби Диспрози Гольми Эрби Тули Иттерби Лютеци Гафни Тантал Вольфрам Рени Осми Ириди Цагаан алт Алт Мөнгөн ус Талли Хар тугалга Висмут Полони Астат Радон Франци Ради Актини Тори Протактини Уран Нептуни Плутони Америци Кюри Беркли Калифорни (химийн элемент) Эйнштейни Ферми Менделеви Нобели Лоуренси Резерфорди Дубни Сиборги Бори Хасси Мейтнери Дармштадти Рентгени Коперници Нихони Флерови Москови Ливермори Теннессин Оганесон Ce ↑ Th ↓ — актини ← тори → протактини
Атомын дугаар (Z)	90
Бүлэг	f-блокийн бүлгүүд (дугааргүй)
Үе	7-р үе
Блок	f-блок
Электрон байгуулалт	[Rn] 6d2 7s2
Давхарга бүрт	2, 8, 18, 32, 18, 10, 2
Физик шинж чанарууд
Төлөв	хатуу
Хайлах температур	2023 K ​(1750 °C, ​3182 °F)
Буцлах температур	5061 K ​(4788 °C, ​8650 °F)
Нягт (20° C)	11.725 г/см3 [3]
Хайлах энтальп	13.81 кЖ/моль
Уурших энтальп	514 кЖ/моль
Хувийн дулаан шингээлт	26.230 Ж/(моль·K)
Уурын даралт P (Па) 1 10 100 1 к 10 к 100 к T (K) 2633 2907 3248 3683 4259 5055
Атомын шинж чанар
Исэлдэлтийн зэрэг	нийтлэг: +4 −1,[4] +1,? +2,[5] +3[5]
Цахилгаан сөрөг чанар	Полингийн шаталбар: 1.3
Ионжилтын энерги	1-р: 587 кЖ/моль 2-р: 1110 кЖ/моль 3-р: 1930 кЖ/моль
Атомын радиус	эмпирик: 179.8 пм
Ковалент радиус	206±6 пм
Спектрийн хүрээ дэх өнгөт шугамууд тори элементийн спектрийн шугам
Бусад шинж чанарууд
Байгалийн тархац	анхдагч
Талст бүтэц	​тал-төвтэй куб (ттк) (cF4)
Торны тогтмол	a = 508.45 пм (20 °C)[3]
Дулааны тэлэлт	6995115399999999999♠11.54×10−6/K (20 °C)[3]
Дулаан дамжуулалт	54.0 Вт/(м⋅K)
Цахилгаан эсэргүүцэл	157 nΩ⋅м (0 °C)
Соронзон чанар	парасоронзон[6]
Моляр соронзон мэдрэмж	6996131999999999999♠132.0×10−6 см3/моль (293 K)[7]
Юнгийн модуль	79 ГПа
Хөдөлгөх модуль	31 ГПа
Эзлэхүүний модуль	54 ГПа
Дууны хурд нимгэн саваа	2490 м/с (20 °C)
Пуассоны коэффициент	0.27
Моосын хатуулаг	3.0
Викерсийн хатуулаг	295–685 МПа
Бринеллийн хатуулаг	390–1500 МПа
CAS дугаар	7440-29-1
Түүх
Нэрийн үүсэл	Норсын аянгын бурхан Торын нэрээр
Нээсэн	Йёнс Якоб Берцелиус (1829)
Хамгийн тогвортой изотопууд ү з
Гол изотопууд[8] Задрал дэлбэг байдал хагас задрал (t1/2) хэлбэр бүтээгдэхүүн 227Th мөр 7001186930000000000♠18.693 ө α 223Ra 228Th мөр 7000191250000000000♠1.9125 ж α 224Ra 229Th мөр 7003791600000000000♠7916 ж α 225Ra 230Th 0.02% 7004754000000000000♠75400 ж α 226Ra 231Th мөр 7001255200000000000♠25.52 ц β− 231Pa 232Th 100.0% 7010140000000000000♠1.40×1010 ж α 228Ra 233Th мөр 7001218299999999999♠21.83 мин β− 233Pa 234Th мөр 7001241100000000000♠24.11 ө β− 234Pa
Ангилал: Тори үзэх · хэлэлцэх · засах | эх сурвалж

Байгальд тори-232 (100.00%) байдаг. Тори альфа бөөмөө бага багаар алдсаар задардаг. Тори-232-ын хагас задралын хугацаа нь ойролцоогоор 14.05 тэрбум жил. Энэ нь дэлхийн гадарга дээр ураныг бодвол 3-4 дахин удаан гэсэн үг юм. Тори нь монацит элснээс газрын ховор элемент олборлох үед гардаг дайвар бүтээгдэхүүн юм. Хуучин өргөн хэрэглэдэг байсан боловч цацраг идэвхтэйн улмаас хэрэглээ нь багасч байгаа.

Тори-232 нь цөмийн түлш – уран-233-ыг баяжуулахад ашиглагддаг байсан. Туршилтын реакторуудын ихэнх нь өдгөө ашиглагдахаа больсон ч аюулгүй байдал талаасаа цөмийн эрчим хүч гарган авахад тохиромжтой гэдэг утгаар Орос, Энэтхэг, Хятад зэрэг улсуудад хэрэглэсээр байгаа.

Физик шинж чанар

Цэвэр тори нь агаарт тэсвэртэй, металлын гялалзлагаа хэдэн сараар ч хадгалж чаддаг мөнгөлөг цагаан өнгөтэй метал юм. Тори нь оксидоор бохирдсон үедээ агаарт удаанаар исэлдэж саарал өнгөтэй болох ба эцэст хар бараан өнгөтэй болдог. Торигийн шинж чанар нь оксидоор хэр их бохирдсон бэ гэдгээс хүчтэй хамаарна. Цэвэр тори нь зөөлөн, давтагддаг, сунгаж болдог шинж чанартай. Тори нь 14000С-т талдаа төвтэй куб бүтцээс төвдөө төвтэй куб бүтэц рүү шилждэг. Нунтаг метал тори нь өөрөө аяндаа шатдаг тул маш хянамгай ажиллагаа шаарддаг. Агаарт халаахад метал тори нь ноцож, цагаан өнгийн дөл үүсгэн шатдаг. Тори нь хайлах болон буцлах температурын зөрүү өндөртэй металл юм.

Химийн шинж чанар

Тори нь устай удаанаар харилцан үйлчилдэг боловч хлорт устөрөгчөөс бусад ихэнх хүчлүүдэд хялбар уусдаггүй. Бага зэрэг фторын ион агуулсан концентрацитай азотын хүчилд уусдаг.

Цахим холбоос

Wiktionary

Wiktionary: Тори – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу

 Commons: Тори – Викимедиа дуу дүрсний сан

• Олон Улсын Торийн Энергийн Байгууллага – IThEO.org
• WebElements.com — Тори
• Европын Цөмийн Нийгэмлэг