Селени

Селенийг 1817 онд И.Я. Берцелиус хүхрийн хүчлийн үйлдвэрийн хаягдлаас нээн олборложээ. Түүний нэр грекээр “селене”-“сар” гэсэн үгнээс гаралтай. Селени нь хэд хэдэн аллотропи хэлбэрээр тохиолддог. Хамгийн тогтвортой нь саарал селени бөгөөд саарал гялгатай хагас дамжуулагч чанартай (217градуст хайлж-685 градуст буцалдаг) хатуу бодис юм.Агаарт шатахдаа ${\displaystyle \mathrm {SeO_{2}} }$ оксид үүсгэх ба уг бодис нь усанд хялбар уусдаг нунтаг цагаан бодис юм. Түүний усан уусмал нь сул селент хүчил ${\displaystyle \mathrm {H_{2}SeO_{3}} }$ юм. Мөн селений хүчил ${\displaystyle \mathrm {H_{2}SeO_{4}} }$ тохиолддог ба тэр нь хүхрийн хүчилтэй ихээхэн төсөөтэй. Гэвч ${\displaystyle \mathrm {H_{2}SeO_{3}} }$ бол алтыг ч уусгаж чадах хүчтэй исэлдүүлэгч юм. Селенийг лабораторын нөхцөлд селенийн хүчлийг иодот устөрөгчтэй нэгдүүлэх урвалд оруулан дан селенийг ангижруулан авдаг.

${\displaystyle \mathrm {H_{2}SeO_{3}+4\ HI\ \rightarrow \ Se+2\ I_{2}+3\ H_{2}O} }$

Селени, ₃₄Se

Селени
Дуудлага	/seɮeni/
Гадаад байдал	саарал өнгөтэй металл хэлбэртэй, улаан, шилэрхүү хар (зураг дээр байхгүй) аллотропууд
Стандарт атомын жин Ar°(Se)
	7001789710000000000♠78.971±0.008[1] 7001789710000000000♠78.971±0.008 (товчлогдсон)[2]
Үелэх систем дэх Селени
Устөрөгч Гели Лити Берилли Бор (химийн элемент) Нүүрстөрөгч Азот Хүчилтөрөгч Фтор Неон Натри Магни Хөнгөн цагаан Цахиур Фосфор Хүхэр Хлор Аргон Кали Кальци Сканди Титан Ванади Хром Манган Төмөр (химийн элемент) Кобальт Никель Зэс Цайр Галли Германи Хүнцэл Селени Бром Криптон Рубиди Стронци Иттри Циркони Ниоби Молибден Технеци Рутени Роди Паллади Мөнгө (химийн элемент) Кадми Инди Цагаан тугалга Сурьма Теллур Иод Ксенон Цези Бари Лантан Цери Празеодим Неодим Промети Самари Европи Гадолини Терби Диспрози Гольми Эрби Тули Иттерби Лютеци Гафни Тантал Вольфрам Рени Осми Ириди Цагаан алт Алт Мөнгөн ус Талли Хар тугалга Висмут Полони Астат Радон Франци Ради Актини Тори Протактини Уран Нептуни Плутони Америци Кюри Беркли Калифорни (химийн элемент) Эйнштейни Ферми Менделеви Нобели Лоуренси Резерфорди Дубни Сиборги Бори Хасси Мейтнери Дармштадти Рентгени Коперници Нихони Флерови Москови Ливермори Теннессин Оганесон S ↑ Se ↓ Te хүнцэл ← селени → бром
Атомын дугаар (Z)	34
Бүлэг	16-р бүлэг (халкоген)
Үе	4-р үе
Блок	p-блок
Электрон байгуулалт	[Ar] 3d10 4s2 4p4
Давхарга бүрт	2, 8, 18, 6
Физик шинж чанарууд
Төлөв	хатуу
Хайлах температур	494 K ​(220.85 °C, ​429.53 °F)
Буцлах температур	958 K ​(685 °C, ​1265 °F)
Нягт (т.т.)	саарал: 4.81 г/см3 альфа: 4.39 г/см3 шилэрхүү: 4.28 г/см3
шингэн үед (х.т.)	3.99 г/см3
Критик цэг	1766 K, 27.2 МПа
Хайлах энтальп	gray: 6.69 кЖ/моль
Уурших энтальп	95.48 кЖ/моль
Хувийн дулаан шингээлт	25.363 Ж/(моль·K)
Уурын даралт P (Па) 1 10 100 1 к 10 к 100 к T (K) 500 552 617 704 813 958
Атомын шинж чанар
Исэлдэлтийн зэрэг	нийтлэг: −2, +2, +4, +6 −1,[3] 0,[4] +1,[5] +3,[6] +5?
Цахилгаан сөрөг чанар	Полингийн шаталбар: 2.55
Ионжилтын энерги	1-р: 941.0 кЖ/моль 2-р: 2045 кЖ/моль 3-р: 2973.7 кЖ/моль
Атомын радиус	эмпирик: 120 пм
Ковалент радиус	120±4 пм
Ван дер Ваальсийн радиус	190 пм
Спектрийн хүрээ дэх өнгөт шугамууд селени элементийн спектрийн шугам
Бусад шинж чанарууд
Байгалийн тархац	анхдагч
Талст бүтэц	саарал: ​гексагонал (hP3)
Торны тогтмолууд	a = 436.46 пм c = 495.77 пм (20 °C)[7]
Дулааны тэлэлт	аморф: 37 µм/(м⋅K) (25 °C)
Дулаан дамжуулалт	аморф: 0.519 Вт/(м⋅K)
Соронзон чанар	дисоронзон[8]
Моляр соронзон мэдрэмж	3004750000000000000♠−25.0×10−6 см3/моль (298 K)[9]
Юнгийн модуль	10 ГПа
Хөдөлгөх модуль	3.7 ГПа
Эзлэхүүний модуль	8.3 ГПа
Дууны хурд нимгэн саваа	3350 м/с (20 °C)
Пуассоны коэффициент	0.33
Моосын хатуулаг	2.0
Бринеллийн хатуулаг	736 МПа
CAS дугаар	7782-49-2
Түүх
Нэрийн үүсэл	Грекийн сарны бурхан Селенийн нэрээр
Нээсэн ба анх ялгасан	Йёнс Якоб Берцелиус болон Иохан Готтлиб Ган (1817)
Хамгийн тогвортой изотопууд ү з
Гол изотопууд[10] Задрал дэлбэг байдал хагас задрал (t1/2) хэлбэр бүтээгдэхүүн 72Se хиймэл 7000840000000000000♠8.40 ө ε 72As 74Se 0.860% тогтвортой 75Se хиймэл 7002119780000000000♠119.78 ө ε 75As 76Se 9.23% тогтвортой 77Se 7.60% тогтвортой 78Se 23.7% тогтвортой 79Se мөр 7005327000000000000♠3.27×105 ж β− 79Br 80Se 49.8% тогтвортой 82Se 8.82% 7019876000000000000♠8.76×1019 ж β−β− 82Kr
Ангилал: Селени үзэх · хэлэлцэх · засах | эх сурвалж

Селений хүчил нь олон органик бодисуудыг нүүрсжүүлээд зогсохгүй тэдгээрийг гал авалцуулдаг. Нүүрстөрөгчтэй дүрс хийн асдаг. Селени олшруулах аппарат болон мөн хагас дамжуулагч багаж болох диод, фоторезисторт хэрэглэдэг. Хүний бие ойролцоогоор 14мл селени агуулагддаг. Тэр олон чухал микроэлементүүдийн тоонд ордог бөгөөд хүхэр агуулдаг амин хүчлийн синтезийг тэтгэн, цусны гемоглобины пероксидоор исэлдэхээс хамгаалдаг глутатионпероксидаз ферментийн найрлагад ордог. Хүний биед селени дутагдвал дархлаа сулардаг байна. Гэхдээ уг элементийн илүүдэл маш хортой. Тэр нь хордлогод хүргэдэг бөгөөд эдгээрийн нэг шинж тэмдэг нь үс унах юм.

Цахим холбоос

Wiktionary

Wiktionary: Селени – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу

 Commons: Селени – Викимедиа дуу дүрсний сан