Зэс

Зэс (Cu -гэж химийн шинжлэх ухаанд тэмдэглэдэг химийн элемент — латин. cuprum) атомын дугаар нь 29, нэгэн төрлийн химийн элемент юм. Цэвэр зэсийн гадарга нь улбар улаан өнгөтэй байдаг.

Зэс, ₂₉Cu

Зэс
Дуудлага	/tses/
Гадаад байдал	Улаан улбар шар металл гялбаа
Стандарт атомын жин Ar°(Cu)
	7001635460000000000♠63.546±0.003[1] 7001635460000000000♠63.546±0.003 (товчлогдсон)[2]
Үелэх систем дэх Зэс
Устөрөгч Гели Лити Берилли Бор (химийн элемент) Нүүрстөрөгч Азот Хүчилтөрөгч Фтор Неон Натри Магни Хөнгөн цагаан Цахиур Фосфор Хүхэр Хлор Аргон Кали Кальци Сканди Титан Ванади Хром Манган Төмөр (химийн элемент) Кобальт Никель Зэс Цайр Галли Германи Хүнцэл Селени Бром Криптон Рубиди Стронци Иттри Циркони Ниоби Молибден Технеци Рутени Роди Паллади Мөнгө (химийн элемент) Кадми Инди Цагаан тугалга Сурьма Теллур Иод Ксенон Цези Бари Лантан Цери Празеодим Неодим Промети Самари Европи Гадолини Терби Диспрози Гольми Эрби Тули Иттерби Лютеци Гафни Тантал Вольфрам Рени Осми Ириди Цагаан алт Алт Мөнгөн ус Талли Хар тугалга Висмут Полони Астат Радон Франци Ради Актини Тори Протактини Уран Нептуни Плутони Америци Кюри Беркли Калифорни (химийн элемент) Эйнштейни Ферми Менделеви Нобели Лоуренси Резерфорди Дубни Сиборги Бори Хасси Мейтнери Дармштадти Рентгени Коперници Нихони Флерови Москови Ливермори Теннессин Оганесон – ↑ Cu ↓ Ag никель ← зэс → цайр
Атомын дугаар (Z)	29
Бүлэг	11-р бүлэг
Үе	4-р үе
Блок	d-блок
Электрон байгуулалт	[Ar] 3d10 4s1
Давхарга бүрт	2, 8, 18, 1
Физик шинж чанарууд
Төлөв	хатуу
Хайлах температур	1357.77 K ​(1084.62 °C, ​1984.32 °F)
Буцлах температур	2835 K ​(2562 °C, ​4643 °F)
Нягт (20° C)	8.935 г/см3 [3]
шингэн үед (х.т.)	8.02 г/см3
Хайлах энтальп	13.26 кЖ/моль
Уурших энтальп	300.4 кЖ/моль
Хувийн дулаан шингээлт	24.440 Ж/(моль·K)
Уурын даралт P (Па) 1 10 100 1 к 10 к 100 к T (K) 1509 1661 1850 2089 2404 2834
Атомын шинж чанар
Исэлдэлтийн зэрэг	нийтлэг: +2 −2,[4] −1,[5] 0,[6] +1,[7] +3,[7] +4[7]
Цахилгаан сөрөг чанар	Полингийн шаталбар: 1.90
Ионжилтын энерги	1-р: 745.5 кЖ/моль 2-р: 1957.9 кЖ/моль 3-р: 3555 кЖ/моль (илүү үзэх)
Атомын радиус	эмпирик: 128 пм
Ковалент радиус	132±4 пм
Ван дер Ваальсийн радиус	140 пм
Спектрийн хүрээ дэх өнгөт шугамууд зэс элементийн спектрийн шугам
Бусад шинж чанарууд
Байгалийн тархац	анхдагч
Талст бүтэц	​тал-төвтэй куб (ттк) (cF4)
Торны тогтмол	a = 361.50 пм (20 °C)[3]
Дулааны тэлэлт	6995166400000000000♠16.64×10−6/K (20 °C)[3]
Дулаан дамжуулалт	401 Вт/(м⋅K)
Цахилгаан эсэргүүцэл	16.78 nΩ⋅м (20 °C)
Соронзон чанар	дисоронзон[8]
Моляр соронзон мэдрэмж	3005454000000000000♠−5.46×10−6 см3/моль[9]
Юнгийн модуль	110–128 ГПа
Хөдөлгөх модуль	48 ГПа
Эзлэхүүний модуль	140 ГПа
Дууны хурд нимгэн саваа	(шатаасан) 3810 м/с (т.т.)
Пуассоны коэффициент	0.34
Моосын хатуулаг	3.0
Викерсийн хатуулаг	343–369 МПа
Бринеллийн хатуулаг	235–878 МПа
CAS дугаар	7440-50-8
Түүх
Нээсэн	Ойрх Дорнод (МЭӨ 9000)
Тэмдэг	"Cu": Латин cuprum үгнээс
Хамгийн тогвортой изотопууд ү з
Гол изотопууд[10] Задрал дэлбэг байдал хагас задрал (t1/2) хэлбэр бүтээгдэхүүн 63Cu 69.2% тогтвортой 64Cu хиймэл 7004457200000000000♠12.70 h β+ 64Ni β− 64Zn 65Cu 30.9% тогтвортой 67Cu хиймэл 7005222588000000000♠61.83 h β− 67Zn
Ангилал: Зэс үзэх · хэлэлцэх · засах | эх сурвалж

Зэс нь зөөлөн металл бөгөөд маш сайн цахилгаан дамжуулах чадвартай тул, цахилгаан болон дулаан дамжуулагч, барилгын материал, мөн төрөл бүрийн хайлш гарган авахад хэрэглэнэ. Мөн дээд ургамал, амьтны маш чухал тэжээл боловч, их хэмжээний зэс нь амьтан, ургамлыг хордуулна.

Зэс нь байгаль дээр нэмэлт боловсруулалтгүйгээр шууд ашиглаж болохуйц байдалтай олддог цөөн металлын нэг юм. Хүмүүс зэсийг МЭӨ 8000 он буюу 10,000 жилийн өмнөөс хэрэглэж эхэлсэн байна. Зэс нь хүн төрөлхтний боловсруулж сурсан анхны металл бөгөөд хүмүүс зэсийг анх МЭӨ 5000 онд хүдрээс нь хайлуулан ялгаж, МЭӨ 4000 онд хэвэнд цутган хэлбэр оруулж, МЭӨ 3500 онд цагаан тугалгатай холин анхны металлын хайлш хүрлийг гарган авчээ.

Чили, АНУ, Перу, БНХАУ, Австрали зэрэг орнууд ихээхэн хэмжээний зэсийн нөөцтэй бөгөөд ихэвчлэн ил уурхайгаас олборлож байна.

Байгалийн зэс

Гадаад холбоос

• National Pollutant Inventory - Copper and compounds fact sheet
• Copper Resource Page. Includes 12 PDF files detailing the material properties of various kinds of copper, as well as various guides and tools for the copper industry.
• The Copper Development Association has an extensive site of properties and uses of copper; it also maintains a web site dedicated to brass, a copper alloy.