Цахиур

Цахиур (Латин: silicium) нь Si гэж тэмдэглэгддэг химийн элемент юм. Атомын дугаар нь 14. Орчлон ертөнцийн хэмжээнд найм дахь, дэлхийн царцдаст хоёр дахь (хүчилтөрөгчийн дараа) өргөн тархалттай элемент болно. Дэлхийн царцдасын 25.7% - ыг (массын) цахиур бүрдүүлнэ.

Цахиур, ₁₄Si

Цахиур
Дуудлага	/tsʰaxˈʊːr/
Аллотропууд	Цахиурын аллотропуудыг үзэх
Гадаад байдал	талст, гадаргуугаас нь бүүдгэр цэнхэр туяа ойно
Стандарт атомын жин Ar°(Si)
	[28.084, 28.086][1] 28.085±0.001 (товчлогдсон)[2]
Үелэх систем дэх Цахиур
Устөрөгч Гели Лити Берилли Бор (химийн элемент) Нүүрстөрөгч Азот Хүчилтөрөгч Фтор Неон Натри Магни Хөнгөн цагаан Цахиур Фосфор Хүхэр Хлор Аргон Кали Кальци Сканди Титан Ванади Хром Манган Төмөр (химийн элемент) Кобальт Никель Зэс Цайр Галли Германи Хүнцэл Селени Бром Криптон Рубиди Стронци Иттри Циркони Ниоби Молибден Технеци Рутени Роди Паллади Мөнгө (химийн элемент) Кадми Инди Цагаан тугалга Сурьма Теллур Иод Ксенон Цези Бари Лантан Цери Празеодим Неодим Промети Самари Европи Гадолини Терби Диспрози Гольми Эрби Тули Иттерби Лютеци Гафни Тантал Вольфрам Рени Осми Ириди Цагаан алт Алт Мөнгөн ус Талли Хар тугалга Висмут Полони Астат Радон Франци Ради Актини Тори Протактини Уран Нептуни Плутони Америци Кюри Беркли Калифорни (химийн элемент) Эйнштейни Ферми Менделеви Нобели Лоуренси Резерфорди Дубни Сиборги Бори Хасси Мейтнери Дармштадти Рентгени Коперници Нихони Флерови Москови Ливермори Теннессин Оганесон C ↑ Si ↓ Ge хөнгөн цагаан ← цахиур → фосфор
Атомын дугаар (Z)	14
Бүлэг	14-р бүлэг (карбон бүлэг)
Үе	3-р үе
Блок	p-блок
Электрон байгуулалт	[Ne] 3s2 3p2
Давхарга бүрт	2, 8, 4
Физик шинж чанарууд
Төлөв	хатуу
Хайлах температур	1687 K ​(1414 °C, ​2577 °F)
Буцлах температур	3538 K ​(3265 °C, ​5909 °F)
Нягт (20° C)	2.329085 г/см3[3]
шингэн үед (х.т.)	2.57 г/см3
Хайлах энтальп	50.21 кЖ/моль
Уурших энтальп	383 кЖ/моль
Хувийн дулаан шингээлт	19.789 Ж/(моль·K)
Уурын даралт P (Па) 1 10 100 1 к 10 к 100 к T (K) 1908 2102 2339 2636 3021 3537
Атомын шинж чанар
Исэлдэлтийн зэрэг	нийтлэг: −4, +4 −3,[4] −2,[4] −1,[4] 0,[5] +1,[4][6] +2,[4] +3[4]
Цахилгаан сөрөг чанар	Полингийн шаталбар: 1.90
Ионжилтын энерги	1-р: 786.5 кЖ/моль 2-р: 1577.1 кЖ/моль 3-р: 3231.6 кЖ/моль (илүү үзэх)
Атомын радиус	эмпирик: 111 пм
Ковалент радиус	111 пм
Ван дер Ваальсийн радиус	210 пм
Спектрийн хүрээ дэх өнгөт шугамууд цахиур элементийн спектрийн шугам
Бусад шинж чанарууд
Байгалийн тархац	анхдагч
Талст бүтэц	​Алмазан куб (cF8)
Торны тогтмол	a = 543.0986 пм (20 °C)[3]
Дулааны тэлэлт	2.556×10−6/K (20 °C)[3]
Дулаан дамжуулалт	149 Вт/(м⋅K)
Цахилгаан эсэргүүцэл	2.3X103 Ω⋅м (20 °C)[7]
Хориотой бүс	1.12 eV (at 300 K)
Соронзон чанар	дисоронзон[8]
Моляр соронзон мэдрэмж	−3.9×10−6 см3/моль (298 K)[9]
Юнгийн модуль	130–188 ГПа[10]
Хөдөлгөх модуль	51–80 ГПа[10]
Эзлэхүүний модуль	97.6 ГПа[10]
Дууны хурд нимгэн саваа	8433 м/с (20 °C)
Пуассоны коэффициент	0.064–0.28[10]
Моосын хатуулаг	6.5
CAS дугаар	7440-21-3
Түүх
Нэрийн үүсэл	Цахиур чулуу
Таамагласан	Антуан Лавуазье (1787)
Нээсэн ба анх ялгасан	Йёнс Якоб Берцелиус[11][12] (1823)
Нэр өгсөн	Томас Томсон (1817)
Хамгийн тогвортой изотопууд ү з
Гол изотопууд[13] Задрал дэлбэг байдал хагас задрал (t1/2) хэлбэр бүтээгдэхүүн 28Si 92.2% тогтвортой 29Si 4.67% тогтвортой 30Si 3.07% тогтвортой 31Si мөр 2.62 h β− 31P 32Si мөр 157 y β− 32P
Ангилал: Цахиур үзэх · хэлэлцэх · засах | эх сурвалж

Цахиурыг шил, цемент, эмнэлэгт хэрэглэхээс гадна, хамгийн гол нь хагас дамжуулагчийн үйлдвэрлэлд өргөн хэрэглэнэ.

Цахиур нь ургамалын, ялангуяа өвслөг ургамлын метаболизмын үйл ажиллагаанд маш чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

Изотопи

Нунтагласан цахиур

22-оос 44 хүртэл атом масс бүхий изотопиуд мэдэгдэж байгаагаас ²⁸Si (92.23%), ²⁹Si (4.67%), ба ³⁰30Si (3.1%) гэсэн тогтвортой изотопиуд, мөн Аргоны задралаар үүсдэг ³²Si (хагас задралын хугацаа нь 170 жил) нь өргөн тархалттай болно.

Цахим холбоос

Wiktionary

Wiktionary: Цахиур – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу

 Commons: Цахиур – Викимедиа дуу дүрсний сан

• WebElements.com – Silicon
• Mineral.Galleries.com – Silicon