Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх

Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх — гістарычна-геаграфічны твор канца XIV ст., у якім зьмяшчаецца пералік рускіх гарадоў Усходняй Эўропы, часам з кароткімі тлумачэньнямі (колькі ў іх «каменных сьцен» і на якой рацэ яны стаяць). Гарады падзяляюцца на групы: баўгарскія і валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія, залескія. Разам пералічваецца 358 гарадоў^[1].

«Сьпіс» захаваўся ў складзе рускіх летапісаў сярэдзіны XV — пачатку XVII ст. Мяркуецца, што ён складаўся ў канцылярыі мітрапаліта кіеўскага і ўсяе Русі Кіпрыяна на аснове больш раньніх сьпісаў і адлюстроўвае населеныя пункты, падначаленыя ўладзе праваслаўнага («рускага») мітрапаліта.

Беларускія гарады ў асноўным улучаюцца ў разьдзел «літоўскія гарады». У «Сьпісе» ўпершыню ўпамінаюцца беларускія месты і мястэчкі Горваль, Лоск, Магілёў, Стрэшын, Цяцерын. Падзел усходнеславянскіх гарадоў на групы адлюстроўвае, відаць, палітычныя межы больш раньняга часу.

«Сьпіс» мае вялікае значэньне дзеля гістарычна-геаграфічных дасьледаваньняў, вывучэньня палітычнай гісторыі і зьмяненьня межаў ва Ўсходняй Эўропе ў XIV стагодзьдзі^[2].

Гарады

     баўгарскія

     валаская

     падольскія

     кіеўскія

     валынскія

     літоўскія

     смаленскія

     разанскія

     цьвярскія

     залескія

Арыгінальнае напісаньне	І Наўгародзкі летапіс	IV Наўгародзкі летапіс	Васкрасенскі летапіс	Горад
баўгарскі	Видычевъ град[a]			Відын[3]
баўгарскі	Мдинъ			Відын[4]
баўгарскі	Терновъ[b]			Вялікае Тырнава[4]
баўгарскі	Дрествинъ			Сілістра[4]
баўгарскі	Дичинъ			Мачын[4]
баўгарскі	Килиа			Старая Кілія[4]
баўгарскі	Новое село			Новая Кілія[4]
баўгарскі	Аколякра			Каліакра[4]
баўгарскі	Карна			Екрэне[4]
баўгарскі	Каварна			Каварна[4]
валаскі	Бѣлъгород			Белгарад-Днястроўскі[5]
валаскі	Чернъ на Прутѣ			Чарнаўцы
валаскі	Ясьскыи торгъ на Прутѣ			Ясы[5]
валаскі	Романовъ торгъ на Молдовѣ			Раман[5]
валаскі	Нѣмѣчь в горахъ			Пьятра-Нямц[5]
валаскі	Корочюновъ каменъ			Крачуна[5]
валаскі	Сочява			Сучава[5]
валаскі	Серетъ			Сірэт[5]
валаскі	Баня			Бая[5]
валаскі	Чечюнь			Чэчунь
валаскі	Коломыя			Каламыя[5]
валаскі	Городокъ на Черемошѣ			Хмялёў
валаскі	Хотѣнь на Днѣстрѣ			Хацін[5]
падольскі	Камянец			Камянец-Падольскі
падольскі	Иловечь			Ілаў
падольскі	Браслаль			Брацлаў
падольскі	Соколечь			Саколец
падольскі	Звенигород			Дзьвянігарад
падольскі	Черкасы			Чаркасы
падольскі	Черленъ			каля Збаражу
падольскі	Новыи городок
падольскі	Вѣничя			Віньніца
падольскі	Скала			Скала-Падольская
падольскі	Бакота			Бакота
кіеўскі	Дверенъ на Ршы			Дзьверы
кіеўскі	Корсунь			Корсунь
кіеўскі	Треполь на Днепрѣ			Трыпольле
кіеўскі	Каневъ			Канеў
кіеўскі	Глинескъ			Глінск
кіеўскі	Переяславль Русскыи			Пераяслаў
кіеўскі	Юрьевъ			Юр'еў
кіеўскі	Пересѣченъ			Перасечан
кіеўскі	Василевъ на Стугнѣ			Васількаў
кіеўскі	Бѣлъгород на Рпенѣ			Белгарад-Кіеўскі
кіеўскі	Чернъгород			Чарнагародка
кіеўскі	Киевъ[c]			Кіеў
кіеўскі	Вышегород			Вышгарад
кіеўскі	Милославици			Мілаславічы, цяпер Выгураўшчына, Траешчына (раёны Кіева)
кіеўскі	Тмуторокань			Тмутаракань
кіеўскі	Острѣчьскыи			Асьцёр
кіеўскі	на Деснѣ Черниговъ			Чарнігаў
кіеўскі	Омѣлники			Амельнік
кіеўскі	Сновескъ			Сноўск
кіеўскі	Брянескъ			Бранск
кіеўскі	Ростовець			Растовец
кіеўскі	Унеятинъ			Ягняцін
кіеўскі	Новгород СѢверьскыи			Ноўгарад-Северскі
кіеўскі	Трубческъ			Трубчэўск
кіеўскі	Путивль на Сѣми			Пуціўль
кіеўскі	Рылескъ			Рыльск
кіеўскі	Курескъ на Тускорѣ			Курск
кіеўскі	Коршовъ на Соснѣ			Коршаў
кіеўскі	На Сулѣ Сьнепород			Сьнепарад
кіеўскі	Съкнятин			Сьніцін
кіеўскі	Грошинъ			Гарошына
кіеўскі	Чемесовъ
кіеўскі	Утѣшковъ
кіеўскі	Синеч			Сенча
кіеўскі	Кляпечь			Клепачы
кіеўскі	Роменъ			Ромны
кіеўскі	Ковыла
кіеўскі	Варона			Варанок
кіеўскі	Салъ
кіеўскі	Песьи кости
кіеўскі	Хотѣнь			Хоцень
кіеўскі	на ПьслѢ Ничян
кіеўскі	Городище
кіеўскі	Лошици
кіеўскі	Биринъ			Бурынь
кіеўскі	Жолважь
кіеўскі	На ВоръсклѢ Хотмышль			Хотмыжск
кіеўскі	Чечерескъ			Чачэрск
кіеўскі	Тетеринъ			Цяцерын
кіеўскі	Попова гора			Папова Гара
кіеўскі	Пропошескъ			Прапойск
кіеўскі	Дроковъ			Дрокаў
кіеўскі	Гомии			Гомель
кіеўскі	Рѣчиця			Рэчыца
кіеўскі	Могилевъ			Магілёў
кіеўскі	Быховъ			Стары Быхаў
кіеўскі	Лучинъ			Лучын
кіеўскі	Рогачевъ			Рагачоў
кіеўскі	Стрѣшинъ			Стрэшын
кіеўскі	Любеч			Любеч
кіеўскі	Навозъ
кіеўскі	на ПрипетѢ Чернобыль			Чарнобыль
кіеўскі	Копыль			Капыль
кіеўскі	Мозырь			Мазыр
кіеўскі	Переровъ			Перароў
кіеўскі	Смѣдинъ			Сьнядзін
кіеўскі	Туровъ			Тураў
кіеўскі	на Метлици Ивановъ
кіеўскі	Вручии			Оўруч
кіеўскі	Житомель			Жытомір
кіеўскі	Коречь			Корац
валынскі	Степань на Горыни			Стэпань
валынскі	Остро			Астрог
валынскі	Хороборь
валынскі	Луческъ великыи на Стырѣ			Луцак
валынскі	Ивань			Іван
валынскі	на ИквѢ Кременець			Крамянец
валынскі	Белзъ			Белз
валынскі	Дубичи			Дубна
валынскі	Теребовль			Церабоўля
валынскі	Любно			Любамль
валынскі	Зудечевъ			Жыдачаў
валынскі	Холмъ			Холм
валынскі	на рѢцѢ Солонои Изборско
валынскі	Лвовъ великии			Львоў
валынскі	Волынь на Бугу			Валынь
валынскі	Володимерь			Уладзімер
валынскі	Дорогобучь			Дарагабуж
валынскі	Перемышль			Перамышаль
валынскі	Перемиль			Пераміль
валынскі	Галичь			Галіч
валынскі	Самъборъ[d]			Самбар
валынскі	Четвертня			Чатвяртня
валынскі	Черторыескъ			Чартарыйск
валынскі	Пинескъ на Пинѣ			Пінск
валынскі	Воробѣескъ на Струменѣ
валынскі	Берестии			Берасьце
валынскі	Брынескъ			Бранск
валынскі	Колывань			Клевань
валынскі	Серенескъ			Сернікі
валынскі	Свинескъ
літоўскі	Случескъ			Слуцак
літоўскі	Городець на Немнѣ			Горадня
літоўскі	Мереч			Мерач
літоўскі	Клѣческъ			Клецак
літоўскі	Керновъ			Кернаў
літоўскі	Ковно			Коўна
літоўскі	Вилкомирье			Вількамір
літоўскі	Моишогола			Майшагола
літоўскі	Вилно[e]			Вільня
літоўскі	Трокы[f]			Старыя Трокі
літоўскі	новыи Трокы на езерѣ[g]			Трокі
літоўскі	Мѣдники каменъ			Меднікі
літоўскі	Кревъ каменъ			Крэва
літоўскі	Лошескъ			Лоск
літоўскі	Голшаны			Гальшаны
літоўскі	Березуескъ			Беразуйск
літоўскі	Дрютескъ			Друцак
літоўскі	Немиза
літоўскі	Рша каменъ			Ворша
літоўскі	Горволь			Горваль
літоўскі	Свислочь			Сьвіслач
літоўскі	Лукомль			Лукомаль
літоўскі	Логоско			Лагойск
літоўскі	Полтескъ на Двинѣ и на Полотѣ[h]			Полацак
літоўскі	Видбескъ[i]			Віцебск
літоўскі	Новыи городок Литовьскыи			Наваградак
літоўскі	Оболчи			Абольцы
літоўскі	Лебедевъ			Лебедзева
літоўскі	Борисовъ			Барысаў
літоўскі	Лида			Ліда
літоўскі	Пуня			Пуня
літоўскі	Любутескъ			Любуцак
літоўскі	Перелаи			Пералая
літоўскі	Родно			Радунь
літоўскі	Мѣнескъ			Менск
літоўскі	Мченескъ			Мцэнск
літоўскі	Ижеславль			Заслаўе
літоўскі	Торопець древянъ			Таропец
літоўскі	Городно
літоўскі	Мащинъ			Машчыны
літоўскі	Бѣлаа			Белы
літоўскі	Морева
літоўскі	Воротынескъ			Варатынск
літоўскі	Шернескъ			Серанск
літоўскі	Девягорескъ			Дзівагорск
літоўскі	Кпертуевъ
літоўскі	Въстёбачерь
літоўскі	Божескъ
літоўскі	Мѣзескъ			Мезецак
літоўскі	Мѣщескъ			Мяшчоўск
літоўскі	Масалескъ			Масальск
літоўскі	Онузѣ
літоўскі	Оболенеглін			Абаленск
літоўскі	Сутѣскъ
літоўскі	Ясенець			Ясенкі каля Вялікае Балынтава, Калуская вобласьць
літоўскі	Острѣе			Востры
літоўскі	Микулинъ			Мікулін
літоўскі	Стародубъ на Ланѣ			Старадуб
літоўскі	Мьглинъ			Мглін
літоўскі	Кричевъ			Крычаў
літоўскі	Козелескъ			Казельск
літоўскі	Рыбческъ
літоўскі	Словѣнескъ
літоўскі	Серпѣескъ			Сярпейск
літоўскі	Голотическъ			Галацічаск
літоўскі	Шюмескъ			Шумск
літоўскі	Олешескъ
літоўскі	Муравинъ
літоўскі	Деревескъ
літоўскі	Изборескъ			Ізборск
літоўскі	Вѣверескъ
літоўскі	Мерескъ
літоўскі	Пустаа Ржова, на Волгѣ			Ржэў
літоўскі	Мелечя
літоўскі	Селукъ			Усялуг
літоўскі	Въсьвято			Усьвяты
літоўскі	Зижеч			Жыжац
літоўскі	Ерусалимь
літоўскі	Ржищевъ			Рэжыца
літоўскі	Бѣлобережье			Krіevu Balbāržі (?)
літоўскі	Самара
літоўскі	Броницаревъ			Магчыма, гэта два гарады — Lіelborne і Эрсыка (Царград)
літоўскі	Осѣченъ			Асечан
літоўскі	Рясна			Расна
літоўскі	Туръ			Пагост Туры за 25 км на ўсход ад Тарапцу[6]
літоўскі	Копорье на Порозѣ
літоўскі	Карачевъ			Карачаў
літоўскі	Торус			Сяло Тарусы на рацэ Малы Туд[6]
літоўскі	Тудъ			Туд
літоўскі	Сижка			Сіжка
літоўскі	Горышонъ			Гарышын
літоўскі	Лукы			Пагост Лукама на Волзе (?)[6]
смаленскі	Смолнескъ на Днепрѣ			Смаленск
смаленскі	Елно на Имѣ			Ельня
смаленскі	Вязма			Вязьма
смаленскі	Дорогобужь			Дарагабуж
смаленскі	Мьстиславеч			Мсьціславец
смаленскі	Мстиславъ на Вехрѣ			Амсьціслаў
смаленскі	Оболенескъ			Абаленск
смаленскі	Козелескъ			Казлоў
смаленскі	Вятическъ			Вяцічаск
смаленскі	Ржавескъ			Вержаўск
разанскі	Рязань[j]			Старая Разань
разанскі	новыи городок Олговъ на усть Пронѣ			Новы Ольгаў
разанскі	Пронескъ			Пронск
разанскі	Торческъ
разанскі	Воино			Воіна
разанскі	Шиловъ			Шылаў
разанскі	Старыи Лвовъ			Льгова[7]
разанскі	Глѣбовъ			Глебава-Гарадзішча
разанскі	Зарѣческъ			Спаск-Разанскі (?)
разанскі	Переяславль на Трубежѣ			Разань
разанскі	Михаиловъ			Міхайлаў
разанскі	Перевитескъ			Перавіцк
разанскі	Шипино
разанскі	Ростиславль			Расьціслаўль-Разанскі
разанскі	Веневъ			Вянёў
разанскі	Тѣшиловъ			Цешылаў
разанскі	Крилатескъ
разанскі	Неринескъ			Нераціна
разанскі	Кулатескъ			Колцеск
разанскі	Рославль Польскыи			Рослаўль-Польскі (Яснагорск)
разанскі	Свинескъ			Свінчус (?)
разанскі	Новгородок на Осетрѣ			Зарайск
разанскі	Бобруескъ			гарадзішча на поўнач ад Болахава
разанскі	Дубечинъ
разанскі	на Плавѣ Микитинъ			Крапіўна
разанскі	Вердеревъ			Вердзерава
разанскі	Ломихвостъ			Скопін (?)
разанскі	Въ верхъ Доне Дубокъ			Дубкі
разанскі	Корникѣ			Вянёўскі раён Тульскай вобласьці
разанскі	Урюпескъ			Урупінск
залескі	Мещерьское			Касімаў
залескі	Камена могыла на Дъснѣ
залескі	Муромъ на Оцѣ			Мурам
залескі	Стародубъ Вочьскыи			Старадуб-Воцкі
залескі	Стародубъ на Клязмѣ			Старадуб-на-Клязьме
залескі	Ярополче			Яраполч-Залескі
залескі	Гороховец			Гарахавец
залескі	Бережечь			Беражэц
залескі	Новгород Нижнии			Ніжні Ноўгарад
залескі	Куръмышь на Сурѣ			Курмыш
залескі	Вятка			Вятка
залескі	Городець			Гарадзец
залескі	Юрьевеч			Юр’явец
залескі	Унжа			Унжа
залескі	Плесо			Плёс
залескі	Кострома			Кастрама
залескі	Устьюгъ			Вялікі Ўсьцюг
залескі	Вологда			Волагда
залескі	на Бѣлѣ озерѣ два городка			Белаазёрск
залескі	на Молозѣ Городець			Малога
залескі	Ярославль			Яраслаўль
залескі	Ростовъ			Растоў Вялікі
залескі	Юрьевъ Польскыи			Юр’еў-Польскі
залескі	Мстиславль			Мсьціслаўль
залескі	Суждаль			Суздаль
залескі	Шумьскыи			Шуя (?)
залескі	Несвѣжьскыи
залескі	Боголюбое			Багалюбава
залескі	Володимерь			Уладзімір-на-Клязьме
залескі	Клѣщинъ			Клешчын
залескі	Переяславль			Пераслаўль-Залескі
залескі	Дмитровъ			Дзьмітраў
залескі	Москва каменъ			Масква
залескі	Можаескъ			Мажайск
залескі	Звенигород			Зьвянігарад
залескі	Волокъ Ламьскыи			Валакаламск
залескі	Руза			Руза
залескі	Коломно на Оцѣ			Каломна
залескі	Романовъ			Тутаеў
залескі	Серпоховъ			Серпухаў
залескі	Новыи городок			Гарадзішча «Спас-Гарадзец» каля вёскі Юраціна
залескі	Лужа			Малаяраславец
залескі	Боровескъ			Бароўск
залескі	Болонескъ			Забалоньне (?)
залескі	Одоевъ			Адоеў
залескі	Любутескъ			Любуцк
залескі	Новосиль			Навасіль
залескі	Курескъ			Курск
залескі	Верея на Поротвѣ			Вярэя
залескі	Новгородок
залескі	Галичь			Галіч-Мерскі
залескі	Кличень			Клічан
залескі	Ржова			Ржэў
залескі	Бѣжицкыи вѣрхъ			Бежацкі Верх
залескі	Новгород Великии[k]			Вялікі Ноўгарад
залескі	Ладога каменъ			Старая Ладага
залескі	Орѣшекъ			Арэшак
залескі	Корѣльскыи			Каржла
залескі	Тиверьскии			Ціверск
залескі	за Волоком на Колмогорах			Халмагоры
залескі	Въ Ѣмцѣ на Вагѣ			Шэнкурск
залескі	Орлѣчь			Арлец
залескі	Торжокъ			Таржок
залескі	Дѣмяна			Дземянск
залескі	Молвотицѣ			Малвоціцы
залескі	Березовечь			Беразавец
залескі	Стержь			Сьцерж
залескі	Морева			Марова
залескі	Велиль			Велілы
залескі	Лукы			Вялікія Лукі
залескі	Руса			Старая Руса
залескі	Куръ на Ловоти			Курска
залескі	Копорье каменъ			Капор'е
залескі	Яма каменъ на Лугѣ			Ям (Кінгісеп)
залескі	На Шолонѣ Порховъ каменъ			Порхаў
залескі	Опока			Апочка
залескі	Высокое			Дзедавічы
залескі	Вышегород			Вышгарадок
залескі	Кошкин			Вёска Гародна (?)
залескі	Псковъ[l]			Пскоў
залескі	Изборьско камен			Ізборск
залескі	Островъ каменъ			Востраў
залескі	Воронач			Вароніч
залескі	Велье			Велье
залескі	Котѣлно			Кацелна
залескі	Коложе			Каложа
залескі	Врево			Урэў
залескі	Дубковъ			Дубкаў
залескі	Черниця			Чэрніца
цьвярскі		Тферь		Цьвер
цьвярскі		Старица		Старыца
цьвярскі		Зубцов		Зубцоў
цьвярскі		Опокы		Апока
цьвярскі		Гарадзец		Гарадзец
цьвярскі		Клин		Клін
цьвярскі		Кашин		Кашын
цьвярскі		Кснятин		Скняціна

Заўвагі

1. о седми стѣнах каменных
2. ту лежить святаа Пятница
3. деревянъ, на Днепрѣ; а церкы: святаа Богородиця десятиннаа, камена, была о полутретьятцати версѣх; а святая Софиа о 12 версѣх.
4. ту лежить святыи Ануфрѣи
5. 4 стѣны древены, а двѣ каменны; а рѣцѣ двѣ: Велиа, Вилно
6. старыи, каменны
7. двѣ стѣны камены, а вышнии древянъ, а въ островѣ каменъ
8. древянъ; а святаа Софиа каменна, о седми вѣрсѣх
9. 3 стѣны камены, а рѣка Видба и Двина.
10. старая на Оцѣ, новыи городок Олговъ на усть Пронѣ
11. дѣтинець каменъ, а болшии древянъ, а святаа Софиа о шести версѣхъ, а озеро Илмерь, рѣка Волховъ.
12. каменъ, о четырехъ стѣнъ