Сэлен

Сэле́н (лац. selenium) — немэтал-халькаген.

Аршэньнік ← Сэлен → Бром S ↑ Se ↓ Te 34Se Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў
Выгляд
чорны, шэры і чырвны сэлен Натуральны сэлен
Агульная інфармацыя
Назва, сымбаль, атамны нумар	Сэлен, Se, 34
Катэгорыя элемэнту	Немэталы
Група, пэрыяд, блёк	16, 4, p
Адносная атамная маса	78,96 г·моль−1
Канфігурацыя электронаў	[Ar]3d104s24p4
Электронаў у абалонцы
Фізычныя ўласьцівасьці
Колер	шэры
Фаза	Цьвёрдае цела
Шчыльнасьць (пры п. т.)	(шэры) 4,81 г·см−3
Шчыльнасьць (пры п. т.)	(чырвоны) 4,39 г·см−3
Шчыльнасьць (пры п. т.)	(чорны) 4,28 г·см−3
Шчыльнасьць вадкасьці пры т. пл.	3,99 г·см−3
Тэмпэратура плаўленьня	217 °C
Тэмпэратура кіпеньня	684,9 °C
Крытычны пункт	1766 K, 27,2 МПа
Удзельная цеплыня плаўленьня	5,4 кДж·моль−1
Удзельная цеплыня выпарваньня	26 кДж·моль−1
Магнэтызм	дыямагнэтык
Цеплаправоднасьць	(300 K) 0,52 Вт·м−1·K−1
Хуткасьць гуку	3350 м/с
Модуль Юнга	10 ГПа
Цьвёрдасьць Моаса	2
Цьвёрдасьць Брынэля	736 МПа
Уласьцівасьці атама
Ступені затляненьня	-2, +4, +6
Электраадмоўнасьць	2,5
Энэргіі іянізацыі	1-я: 941 кДж·моль−1
	2-я: 2045 кДж·моль−1
	3-я: 2973,7 кДж·моль−1
Атамны радыюс	115 пм
Кавалентны радыюс	116 пм Крыніца:
Радыюс Ван дэр Ваальса	190 пм
Іншыя характарыстыкі
Нумар CAS	7782-49-2
Найбольш стабільныя ізатопы
Асн. артыкул: ізатопы сэлена
іза % пэрыяд паўраспаду распад энэргія (МэВ) прадукты распаду 74Se 0,89% 74Se зьяўляецца стабільным пры 40 нэўтронах 76Se 9,37% 76Se зьяўляецца стабільным пры 42 нэўтронах 77Se 7,63% 77Se зьяўляецца стабільным пры 43 нэўтронах 78Se 23,77% 78Se зьяўляецца стабільным пры 44 нэўтронах 80Se 49,61% 80Se зьяўляецца стабільным пры 46 нэўтронах 82Se 8,73% 1020 гадоў
п а р

Хімічны элемэнт VI групы кароткай формы пэрыядычнай сыстэмы; атамны нумар 34. Хімічны знак— Se. Расьсеяны ў прыродзе элемэнт. Пастаянны спадарожнік серкі. Уваходзіць у склад некалькіх рэдкіх мінэралаў — круксыту (анг. crookesite, утрыманьне сэлену 33,6%) і клаўсталіту (PbSe). Уваходзіць у склад сульфідных мінэралаў медзі, цынку, волава. Утрыманьне сэлену ў зямной кары складе прыкладна 90 частак на млрд^[1], утрыманьне ў марской вадзе — 4×10^-3 мг/л^[2]. Выдзелены ў 1817 годзе вядомым швэдзкім хімікам Ёнсам Якабам Бэрцэліюсам^[3]. Каля паловы XIX стагодзьдзя сэлен лічылі атрутай, пасьля чаго высьвятлілася, што ён неабходны для здароўя чалавека^[4]. Штодзённа чалавеку і жывёлам неабходна 50—100 мкг^[5]. Сэлен абараняе жаночыя і мужчынскія гаметацыты ад пашкоджаньня і спрыяе іх сазраваньню^[6]. Сэлен уваходзіць у склад сэленапратэінаў, якія маюць шмат эфэктаў — ад антыаксыдантнага да антызапаленчага^[7]. Спачатку сэлен атрымлівалі з нагару, які заставаўся пасьля перапрацоўкі сульфідаў медных руд. Зараз асноўным мэтадам атрыманьня сэлену зьяўляецца зала з аноду, якая застаецца пасьля электролізу медзі. Сэлен атрымліваецца пасьля награваньня залы з содай ці сернай кісьляй, або праз плаўленьне яе з содай і салетрай. Сэлен існуе ў некалькіх алятропных формах. Агульна прынятыя тры мадыфікацыі, але некаторыя навукоўцы выдзяляюць шэсьць розных формаў. Сэлен можа існаваць як у аморфным, так і ў крышталічным стане. Аморфны сэлен мае або форму чырвонага парашку, або чорную шкловідную форму. Крышталічная монаклінная форма мае цёмна-чырвоны колер, крышталічная шасьцігранная форма сэлену самая стабільная мае шэры мэталічны колер. Сэлен мае пяць стабільных ізатопаў^[8]. Існуюць таксама 29 іншых ізатопаў і ізамэраў. Самы працяглы пэрыяд паўраспаду зь іх мае ⁷⁵Se^[9] з пэрыядам паўраспаду^[10]. Элемэнт нагадвае серку сваімі формамі і злучэньнямі. Сэлен праяўляе ўласьцівасьць фотавальтаікі, якая дазваляе ператвараць сьвятло непасрэдна ў электрычнасьць. Таксама назіраецца эфэкт фотаправоднасьці, які складаецца ў зьніжэньні электрычнага супору пры апрамяненьні сьвятлом. Выкарыстоўваецца ў сонечных батарэях, датчыках сьвятла: аўтаматычных выключальніках асьвятленьня, экспаномэтрах. Сэлен быў асноўным кампанэнтам ксэраксаў, але апошнім часам яго замяняюць на пэўныя арганічныя кампазыты. Яшчэ сэлен дазваляе ператвараць зьменны ток у сталы ток. У цьвёрдым стане сэлен паўправаднік p-тыпу, таму ён шырока выкарыстоўваецца ў электроніцы і фізыцы цьвёрдага цела. У вытворчасьці шкла сэлен выкарыстоўваецца для пазбаўленьня колеру, але можа выкарыстоўвацца і для наданьня шклу ды эмалям чырвонага колеру. Сэлен таксама выкарыстоўвацца ў якасьці дадатку ў нержавеючую сталь.

Назва паходзіць ад грэцкага «Selene» (Месяц). У прыродзе сэлен зьяўляецца спадарожнікам тэлюра (лет. tellus, «Зямля»)^[8].

У харчаваньні

У 100 грамах наступных відаў ежы зьмяшчалася наступная доля дзённай нормы сэлену: бразыльскі гарэх — 640% (1917 мкг, дастаткова 1-га ядра на дзень), пшанічнае вотруб'е — 141%, насеньне сланечніка — 96%, аўсянае вотруб’е — 82%, гарбуша — 81%, курынае яйка — 58%, тварог — 55%, нут — 52%, фасоля — 45% і сыр — ад 25% (чэдэр, камамбэр і фэта) да 41% (пармэзан)^[11].