Актиний

Актини — 89 атом номерлĕ хими элеменчĕ. Ac тесе паллă тăваççĕ (лат. Actinium) , актиноидсен шутне кĕрет.

Элементсен периодла тытăмĕ H He Li Be B C N O F Ne Na Mg Al Si P S Cl Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe Cs Ba * Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn Fr Ra ** Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og * La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu ** Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Сĕлтĕлле металсем	Сĕлтĕлле-çĕрле металсем	Куçăмлă металсем
Çăмăл металсем	Металлоидсем	Инертлă газсем
Металмаррисем Галогенсем Лантаноидсем Актиноидсем

Актини / Actinium (Ac)
Атом номерĕ	89
Ансат япалалăхăн курăмĕ	Шурă-кĕмĕл тĕслĕ йывăр радиохастар металл
Атом палăрăмĕсем
Атом масси (моль масси)	227,0278 а. е. м. (г/моль)
Атом радиусĕ	188 пм
Ионизаци энергийĕ (пĕрремĕш электрон)	665.5(6.90) кДж/моль (эВ)
Электронсен конфигурацийĕ	[Rn] 6d1 7s2
Химилле палăрăмсем
Ковалентла радиус	n/a пм
Ион радиусĕ	(+3e) 118 пм
Электронегативлăх (Полинг шучĕпе)	1.1
Электрод потенциалĕ	Ac←Ac3+ -2.13В Ac←Ac2+ -0.7В
Оксидлав капашĕсем	3
Ансат япалалăхăн термодинамикăлла палăрăмĕсем
Тачăлăх	10,07 г/см³
Пайлавла ăшăшăнăçтарăш	27,2[1] Дж/(K·моль)
Ăшăяраслăх	n/a Вт/(м·K)
Шăрану температури	1320 K
Шăраннин пайлавла ăшши	(10.5) кДж/моль
Вĕрев температури	3470 K
Пăспулăмăн ăшăлăхĕ	(292.9) кДж/моль
Моль калăпăшĕ	22.54 см³/моль
Ансат япалалăхăн кристалл решетки
Решетке тытăмĕ	кубическая гранецентрированая
Решетке периочĕ	5.310 Å
c/a танлашăнни	n/a
Дебай температури	n/a K

Ac	89
227,0278
6d17s2
Актини

Истори

1899 çулта А. Дебьерно уран смолкинчен полонипе ради кăларнă чухне пулнă каяшсенче тупнă. Çĕнĕ элемента актини ят панă. Нимĕç радиофизикĕ Ф. Гизель çавăн пекех уран смолкинчен, Дебьернтан уйрăм, радиохастар элемент кăларса ăна эмани ят панă. Каярах тунă тĕпчевсем икĕ элемент пĕрех пулнине кăтртнă. Тĕпчевçĕсем çав вăхăтра актинин шевлисене мар, унтан пулнă ²²⁷Th (радиоактини) и ²³⁰Th (иони) сăнанă..

Ячĕ пулса тухни

Латинла— Actinium, грекла «актис» — шевле сăмахран.

Çутçанталăкра тупăнни

Актини чи сайра тĕл пулакан радиохастар элементсен шутне кĕрет. Çĕр хуппинче вăл 2600 т сахалрах, çав вăхăтрах ради 40 млн т ытла. Çутçанталăкра актинин 3 изотопне тупнă: ²²⁵Ac, ²²⁷Ac, ²²⁸Ac.

Актини яланах уран тăпринче тĕл пулать. Молибденитсенче, халькопиритсенче, асситеритсенче, кварцсенче, пиролюзитсенче актинин шайĕ пысăкрах. Çутçанталăкра питĕ сахал куçма пултарать, уранран чылай майĕпенрех куçать.

Пахалăхĕсем

Актинин арканман изотопĕсем çук. 24 искуствăлла радиохастар изотопĕсем пур.

Актини - кĕмĕл-шурă тĕслĕ лантан евĕрлĕ металл. Радиохастар пулнипе тĕттĕмре хăйне евĕрлĕ кăвак тĕслĕ çутатать. Лантан евĕрлĕ, 2 критсалл форми пулма пултарать, анчах β-Ac формине кăна уйăрма май пулнă. Пĕчĕк температурăллă α-формине уйăрма май килмен.

Атом радиусĕ лантанăнничен кăштах пысăкрах, 1.88 А.

Хими пахалăхĕсемпе лантан евĕрлĕ. Хими пĕрлешĕвĕсенче +3 окислени шайне йышăнать (Ac₂O₃, AcCl₃, Ac(OH)₃). Реакцисене хастартарах хутшăнать.

Уйăрни

Уран тăпринчен уйăрни усăсăр, вĕсенче актини сахал пулнипе тата химилле пахалăхĕсем çайра çăр металлĕсемпе çывăхран.

Изотопĕсем

Тĕп статья: Актини изотопĕсем

Актинин хăшпĕр изотопĕсен радиохастар пахалăхĕсем:

Изотоп	Тăвакан реакци	Аркану майĕ	Çурма аркану тапхăрĕ
221Ac	232Th(d,9n)225Pa(α)→221Ac	α	<1 çек.
222Ac	232Th(d,8n)226Pa(α)→222Ac	α	4,2 çек.
223Ac	232Th(d,7n)227Pa(α)→223Ac	α	2,2 мин.
224Ac	232Th(d,6n)228Pa(α)→224Ac	α	2,9 сех.
225Ac	232Th(n,γ)233Th(β-)→233Pa(β-)→233U(α)→229Th(α)→225Ra(β-)225Ac	α	10 кун
226Ac	226Ra(d,2n)226Ac	α е β- е электрон тытса илни	29 сех.
227Ac	235U(α)→231Th(β-)→231Pa(α)→227Ac	α или β-	21,7 çул
228Ac	232Th(α)→228Ra(β-)→228Ac	β-	6,13 сех.
229Ac	228Ra(n,γ)229Ra(β-)→229Ac	β-	66 мин.
230Ac	232Th(d,α)230Ac	β-	80 çек.
231Ac	232Th(γ,p)231Ac	β-	7,5 мин.
232Ac	232Th(n,p)232Ac	β-	35 çек.

²²⁷Ac изотопа радие реакторта нейтронсемпе персе тăваççĕ. Малтанхи ради виçинчен 2.15% таран актини пулма пултарать. Çак реакципе актини виçи грамсемпе виçмелĕх пулать. ²²⁸Ac изотопа ²²⁷Ac нейтронсемпе персе тăваççĕ. Актиние радинчен, торинчен тата вĕсĕн арканăвĕсемпе пулнă изотпсенчен экстракципе е ион ылмаштарнипе уйăраççĕ.

Актини металне актини трифторидне лити пăсĕсемпе çыхăнтраса кăлараççĕ.

Усă курни

²²⁷Ac бериллипе хутăштарсан нейтронсен çăлкуçĕ пулать. Ac-Be-çăлкуçĕсем сахал гамма-квантсем тухнипе уйрăлса тăраççĕ. Вĕсене рудасенче Mn, Si, Al шайне виçмă активаци анализĕсенче усă кураççĕ.

²²⁵Ac ²¹³Bi изотоп тума кирлĕ тата радио-иммунотерапи валли.

²²⁷Ac радиохастар хăват çăлкуçĕсенче усă курма юрать.

²²⁸Ac изотопа пысăк хăватлă β-пайăркасем пулнипе радиоиндикатор вырăнне усă кураççĕ.

²²⁸Ac тата ²²⁸Ra изотопсен хутăшне медицинăра γ-шевлесен хăватлă çăлкуçĕ пек усă кураççĕ.

Биологиле пахалăхĕсем

Актини хăрушă радиохастар пысăк α-хастарлăхлă наркăмăшсем шутне кĕрет. Вартан организăма сахал куçсан та вăл организăмра шăмăсен çиелти сиĕнче çирĕп çыхăнать. Малтанах вăл пĕверте пухăнать. Тата актини арканнă май радонăн изотопĕсем пулаççĕ, çавăнпа актинипе ăĕленĕ чухне питĕ сыхланмалла.