Плутоний

Плутони — актиноидсен шутне кĕрекен радиохастар хими элеменчĕ. Ăна ядерла хĕçпăшал тунă çĕрте анлă усă курнă. Эксперимент енлĕ плутоние ядерла топливо пек усă кураççĕ. Виçме çителĕклĕ тунă пĕрремĕш искусствăлла элемент (1942).

Плутони (Pu)
Атом номерĕ	94
Ансат япалалăхăн курăмĕ	244,0642
Атом палăрăмĕсем
Атом масси (моль масси)	151 а. е. м. (г/моль)
Атом радиусĕ	491,9(5,10) пм
Ионизаци энергийĕ (пĕрремĕш электрон)	[Rn] 5f6 7s2 кДж/моль (эВ)
Электронсен конфигурацийĕ	n/a
Химилле палăрăмсем
Ковалентла радиус	(+4e) 93 (+3e) 108 пм
Ион радиусĕ	1,28 пм
Электронегативлăх (Полинг шучĕпе)	Pu←Pu4+ -1,25В Pu←Pu3+ -2,0В Pu←Pu2+ -1,2В
Электрод потенциалĕ	6, 5, 4, 3
Оксидлав капашĕсем	19,84
Ансат япалалăхăн термодинамикăлла палăрăмĕсем
Тачăлăх	32,77[1] г/см³
Пайлавла ăшăшăнăçтарăш	(6,7) Дж/(K·моль)
Ăшăяраслăх	914 Вт/(м·K)
Шăрану температури	2,8 K
Шăраннин пайлавла ăшши	3505 кДж/моль
Вĕрев температури	343,5 K
Пăспулăмăн ăшăлăхĕ	12,12 кДж/моль
Моль калăпăшĕ	моноклинная см³/моль
Ансат япалалăхăн кристалл решетки
Решетке тытăмĕ
Решетке периочĕ	Å
c/a танлашăнни	162
Дебай температури	{{{24}}} K

Элементсен периодла тытăмĕ H He Li Be B C N O F Ne Na Mg Al Si P S Cl Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe Cs Ba * Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn Fr Ra ** Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og * La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu ** Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Сĕлтĕлле металсем	Сĕлтĕлле-çĕрле металсем	Куçăмлă металсем
Çăмăл металсем	Металлоидсем	Инертлă газсем
Металмаррисем Галогенсем Лантаноидсем Актиноидсем

Pu	94
244,0642
[Rn] 5f6 7s2
Плутони

Истори

Плутонин ²³⁸Pu изотопне 23.02.1941 чи малтан Сиборг ертсе пыракан американецсен ушкăне урана дейтронсемпе персе тунă. Искусствăлла тунă хыççăн кăна плутоние çутçанталăкра тупнă: ²³⁹Pu изотоп питĕ сахал шайра уран тăпринче тĕл пулать (унта вăл урантан радиохастар ылмашăнусемпе тăвăнать).

Çутçанталăкра тĕл пулни

Уран тăпринче уран тĕшĕ нейтронсем çăтнипе питĕ сахал шайра нептуни (²³⁹Np) тăвăнать. Унтан бета-аркану майĕпе ²³⁹Pu изотоп пулать. Анчах уран тăпринче плутоний питĕ сахал (0,4—15 пай Pu 10¹² пай U çине), çавăнпа уран тăпринчен кăларасси çинчен шутлама та çук. .

Ячĕ ăçтан пулнă

1930-мĕш çулта астрономсем çĕнĕ хыпарпа тĕлĕннĕ: Персиваль Ловелл такçанах пуррине калакан планетăна тупнă. Нумай çул хушши Уранпа Нептун планетисем куçнине сăнаса вăл Нептун хыççăн тата 100-мĕш планета пулмаллине шутланă. Çав планета Хĕвелтен, Çĕрпе танлаштарсан, 40 хут аяккарях пулмалла. Ловелл 1915-мĕш çултах çак планета орбитин элеменчĕсене шутланă пулнă. 1930-мĕш çулхи кăрлачăн 21, 23 тата 29-мĕшĕсенче Америкăри Флагстафф обсерваторинче К. Томбо астроном тунă сăнӳкерчĕксем çинче çак планетăна тупнă. Планетăна Плутон ят панă. ^[2]. Нептунран аякарах вырнаçнă планета ячĕпе 94-мĕш элемента Плутони ят панă.

Физика пахалăхĕсем

Изотопĕсем

Тĕп статья: Плутони изотопĕсем

Мĕнпурĕ 15 изотоп пур. Нумайрах 238-242 виçеллĕ изотопсем пулаççĕ.

²³⁸Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 86 çул, альфа-аркану) ->²³⁴U,

Ку изотопа РИТЭГ-сенче кăна усă кураççĕ, сăмахран Марсран инçерех вĕçĕкен космом аппарачĕсенче. ²³⁹Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 24 360 çул, альфа-аркану) -> ²³⁵U,

Ку изотоп ядерла хĕçпăшал тума тата хăвăрт нăйтронсемпе ĕçлекен реакторсенче усă курма юрăхлă.

²⁴⁰Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 6580 çул, альфа-аркану) -> ²³⁶U, ²⁴¹Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 14.0 çул, ,бета-аркану) -> ²⁴¹Am, ²⁴²Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 370 000 çул, альфа-аркану) -> ²³⁸U, 2009 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

Çак виçĕ изотоп промăçлăх валли кирлĕ мар, анчах вĕсем ядерла реакторта ²³⁸U темиçе хут нейтрон çăтсан пулаççĕ. ²⁴²Pu пахалăхĕсемпе ²³⁸U евĕрлĕ. ²⁴¹Am тĕтĕм детекторĕсенче усă курнă.

Плутони, ытти элементсемпе танлаштарсан, хытнă температурăран пӳлĕм температуриччен 6 хут фаза ылмаштарать. Юлашкинче плотноçĕ тӳрех 11% ӳсет, çавăнпа плутонран шăратса тунă япаласем çуркаланса пĕтеççĕ.

Усă курни

• Плутнонирен тунă пĕрремĕш ядрерла бомба 1945-мĕш çулхи утă уйăхĕн 16-мĕшĕнче Аламогордо полигонĕнче сирпĕтнĕ. (кодла ячĕ "Тринити").

Биологи пахалăхĕсем

Плутони питĕ наркăмăшлă: шывпа ĕçлекен пӳлĕмсенчи ПДК ²³⁹Pu валли 81,4 тата 3,3*10⁻⁵ Бк/л.