Порече

Порече (Поречие, Поречје) — етногеографска област во западниот дел на Македонија, долж течението и целата долина на реката Треска од двете нејзини страни.^[1]

• На север областа се граничи со Скопската Котлина,
• на исток со областа Азот и поширокиот велешки регион,
• на југоисток со Прилепското Поле,
• на југ со Крушевско,
• на југозапад со Кичевско и областа Копачка, а
• на северозапад се граничи со Полошката Котлина односно со Гостиварско и Тетовско.

Поглед кон вештачката акумулација Козјак од планинскиот врв Фојник висок 1.421 м

Реката Треска во Поречието

Поглед на планината Јакупица

Од сите страни областа е заградена со планини и тоа,

• на север со Сува Планина (1.964 м),
• на запад со планините Сува Гора (1.857 м), Челоица (2.061 м) и Песјак (1.917 м),
• на југ со Бушева Планина (1.788 м) на која се наоѓа превалецот Барбарас кој ги двои Поречието и Прилепското Поле, а
• на исток е оградена со масивот на Мокра Планина (Солунска Глава) односно планините Даутица (2.178 м) и Караџица (2.473 м).

Релјефно, целата област е котлина, односно ја опфаќа долината на реката Треска.

Административно целата област е во составот на Општина Македонски Брод (од 1996 до 2004 година беше поделена помеѓу општините Македонски Брод и Самоков).

Население

Самоков, едно од поголемите поречки села

Областа отсекогаш била населена со македонско христијанско население и слично како и областа Мариово во времето на османлиското владеење не било забележано исламизирање, иако во многу блиски области тоа зело големи размери (Пласница и селата во Прилепското Поле). Според пописот од 2002 година, Поречје брои 7.141 жител од кои:

• Македонци 6.927 (97%)
• Турци 181 (2,53%)
• Срби 22 (0,31%)
• Роми 3 (0,04%)
• Бошњаци 1 (0,01%)
• останати 7 (0,10%)

Голем дел на население од Порече се има иселено во тетовското село Брвеница и околните тетовски села, Тетово, Гостивар (особено населбата Циглана), Кичево, прилепските села во Општина Долнени, Прилеп, Скопје, а по Втората светска војна голем дел од населението на Порече се има населено во Војводина (Качарево, Јабука, Пландиште) како колонизатори на испразнетите имоти на Германци.

Населено Место	1900	1905	1917	1948	1953	1961	1971	1981	1991	1994	2002
Белица	206	320	402	368	415	376	359	241	170	146	106
Бенче	200	240	369			437	264	122			43
Битово	200	200	230	288	316	314	305	216	108	85	63
Близанско	20	160	22	58	101	114	130	90	65	52	37
Брезница	280	240	318	295	319	332	349	186	97	94	49
Брест	204	160	238	378	439	405	427	325	253	234	189
Вир	290	280	296			245	171	76			18
Волче	85	144	160	244	275	289	294	129	45	33	7
Горни Манастирец	410	480	540	255	253	214	136	65	34	21	19
Горно Ботушје	410	400	570			518	574	140			22
Горно Крушје	512	560	352	417	419	382	327	192	80	66	44
Грешница	450	400	314	298	312	229	158	105	73	39	27
Девич	210	160	113	223	259	264	215	171	141	125	86
Долни Манастирец	...	...	...	242	329	309	232	243	152	133	169
Долно Ботушје	...	...	...	422	491	511	443	164	68	51	34
Долно Крушје	...	...	155	138	143	137	129	69	29	36	23
Драгов Дол	40	40	68	115	130	141	80	46	33	24	23
Дреново	220		250	214	240	187	121	59	45	38	33
Заград	90	96	80	102	115	117	114	72	34	26	17
Звечан	190	240	332	301	307	294	286	203	122	120	70
Здуње	260	320	264	474	522	533	352	88	26	23	20
Зркле	180	160	208	240	188	276	218	200	114	104	86
Инче	100	160	128	162	157	158	108	72	53	45	30
Калуѓерец	180	160	183	175	181	162	150	136	73	73	47
Ковач	240	400	296	...	237	201	168	119	100	79	54
Ковче	24	24	34			85	67	33			8
Косово	176	240	229	313	344	332	318	235	131	100	67
Крапа	600	560	707	704	764	612	390	183	113	93	69
Лаг
Локвица	840	136	675	781	868	870	567	208	132	119	99
Лупште	286	320	423	460	396	327	270	159	119	90	67
Македонски Брод	350	320	278	567	628	947	1.219	1.961	3.277	3.358	3.740
Могилец	235	240	328	237	242	194	166	114	60	58	27
Модриште	165	144	124	233	263	260	167	87	97	86	39
Рамне	170	240	312			380	325	168			31
Растеш	245	240	305	394	461	492	456	218	124	92	58
Самоков	5	400	238	367	171	270	209	194	212	292	288
Сланско	560	600	587	599	612	579	406	303	245	218	169
Слатина	400	520	426	286	271	265	182	130	60	51	30
Старо Село	336	320	...	78	...	...	65	23	10	7	...
Суводол	210	160	51	223	259	264	215	171	141	125	86
Сушица	260	320	245	252	241	167	117	74	25	24	13
Тажево	215	200	214	233	258	248	218	87	23	24	7
Томино Село	320	320	281	222	237	212	182	116	66	56	44
Тополница	230	320	265	303	315	253	180	106	71	63	36
Требино	65	16	55	160	147	211	189	176	206	204	198
Требовље	180	256	142	187	170	164	96	44	20	18	13
Црешнево	505	640	411	522	604	579	483	358	267	231	169

Стопанство

Населението главно се занимава со земјоделство и сточарство. Од полјоделските култури се одгледува пченката, тутунот и градинарските култури. Низ целата област богатството од најрзановиден вид на шуми ја прави дрвосечата за огрев и мебел една од главните стопански гранки. Најзастапени се листопадните шуми (околу 90%) и тоа костенот, оревот, буката, дабот итн. Индустријата е слабо развиена, главни индустриски објекти во Порече се фабриката „Сувенир“ од с. Самоков, и тутунската, текстилната и металопреработувачката кои се застапени во Македонски Брод. Со изградбата на хидроелектричната централа и вештачкото езеро Којзак, регионот стана и туристички познат. Пештерата Пешна, многуте спелеолошки богати процепи и пештери, манастирите и природните убавини придонесуваат за туристичката атрактивност на областа. Во помала мера застапено е и ископувањето на камен за градежништвото.

Историја

Камено време

Население и населби во Порече имало уште од старото камено време, за што се пронајдени остатоци од населби. Од тоа време се пронајдени предмети во училишниот двор на селото Ижиште.

Античко време

Најстари жители биле елините, од кои останале повеќе остатоци како на пример во Томино Село во месноста викана Гркови куќишта. Во Горно Крушје има остатоци на градби во месноста викана Гркоец. Кај селото Локвица има остатоци од некогашна населба, за која се смета дека била град на елините. За повеќе стари тврдини се смета дека се од римско време, како што се црквите во Модриште и Тажево, калето меѓу Бенче и Ковач.

Среден век

По доаѓањето на Словените и во средновековниот период Порече било населено од македонското словенско племе Брсјаци (Берзити), а била основана и првата македонска Склавинија. Во XI век целата област била во составот на Самуиловото Царство.

Османлиски период

Османлиската власт формира своја локална власт и извршува територијална поделба. Селата од левата страна на реката Треска биле припоени на Кичевската нахија, била формирана локална власт — мудурлук во селото Самоков. Селата од десната страна на реката Треска биле припоени кон Прилепската нахија. Селото Црешнево било припоено кон Велешката нахија, а селото Брезница кон Скопската нахија.

За обезбедување на мудурлукот ва Самоков, била донесена редовна турска војска и е направена кашла. На селаните им било дадено право да си поставуваат селски коџобашии и ази (одборници) кои имале функција кога ќе дојде некој од претставниците на власта (јазаџија, беглајлија, спаија, јумрукџија или заптија) да им ги претстави селаните. Полјакот во селото бил поставуван од страна на мудурот. За коџобашии и ази биле поставувани поимотните домаќини во селото. Коџобашиите за секоја кужа отворале рабуш, врз кој со нож ги бележеле платените пари во лири, череци, бели меџидии, грошоци, акчиња и аспри.

Во Порече немало населени бегови.

По доаѓањето на Турците на балканот, во првиот период Порече било дел од вазалното владетелство на Кралe Марко. Од овој период сведочат остатоците од тврдина во пештерата Пешна, остатоци од тврдини на повеќе други места и повеќето манастири изградени во средновековниот период. Во средината на XIX век, позната македонска револуционерна дејност во Порече создал познатиот македонски војвода Димче Латовче од селото Латово, кој се поврзал со една група на напредни револуцинери од Охрид, Крушево, Битола со кои планирале востанички акции во западниот дел на Македонија.

Македонска револуционерна организација

Главна статија: Македонска револуционерна организација

Во 1901 година во поречките села влегуваат неколку војводи на Македонската револуционерна организација со своите чети со цел да формираат комитети и нови чети. Прв доаѓа војводата Стојан Леринецот со седум души. Прв реонски комитет се формира на подрачјето на Рабетинска Река и тоа за селата на Горно Порече. За претседател на комитетот е поставен Милан Стреоски од с. Орланци, за благајник и дешифрант на писмата Ванѓел Тарунџиоски од с. Ижиште. Реонскиот комитет раководел со целокупната револуционерна активности и дава напатствија за натамошната работа, Членовите на комитетот по селата организирале селски револуционерни комитети. Селски комитети се формирани во селата: Ижиште, Ореовец, Латово, Козичино, Светораче, Орланци, Речани, Дворци, Доленци, Локвица и др.

Димо Грозданоски од Горно Крушје е еден од најголемите револуционери и организатори на ВМРО во Порече, соработувал со Даме Груев, одејќи по селата и организирајќи ги масите во Организацијата. За да ја прикрие својата активност Димо одел по селата на Битола, Прилеп и Велес, преоблечен во цигански алишта заедно со некоја циганка од Кичево. Димо успеал да формира нови комитети таму каде што немало а таму каде што имало формирано им давал нови задачи. 1902 година Димо бил откриен од Турците, фатен и осуден на 101 година затвор. Лежел во битолскиот затвор, од каде бил ослободен во 1903 година од страна на Комитетот, во очи на Илинденското востание. На излегување од затворот, убил еден стражар по што бил повторно фатен и осуден на 101 година затвор. Одлежал во затвор до крајот на 1904 година кога преку рускиот конзул во Битола успеал да се ослободи. После тоа ја продолжува својата револуционерна должност. Станува комита во четата на Мицко од Латово. Пролетта 1905 година е сардисан во селото Горно Крушје и по долга борба со турскиот аскер е убиен.^[1]

Со текот на времето сè повеќе се формирале селски револционерни комитети во кои покрај мажи членувале и жени. Меѓу првите жени член на селските комитети била и Божана Филипоска од Горно Куршје.

Селото Сланско било прочуено по војводата Ѓурчин, кој уживал голем авторитет меѓу населението.

Ѓорѓи Сугаре во 1902 г. формира селски револуционерни комитети во селата Грешница, Девич, Слатина, Драгов Дол, Горни и Долни Манастирец.

Подоцна комитети биле формирани во селата Здуње, Брест и Рамне во кои масовно членувале на доброволна основа и жените.

Една од главните задачи на комитетите била да го снабдува населението со оружје. Врз основа на големината на имотите на селаните бил определуван данок од кој се купувале пушки и муниција. Некои од побогатите селани сами си купувале оружје.

Со формирање на реонските и селските револуционерни комитети се создадени можности за формирање на вооружени чети. Во почетокот се формирале четите на Ѓурчин војводата во Сланско, Арсо војводата во Локвица, Бошко војводата во Вир, Зафир војводата во Лупште и други. Во нивните чети имало преку сто постојани четници до селата

Илинденско востание

Српска окупација

Кон крајот на XIX век и во почетокот на XX век, во Порече била многу силна српската пропаганда. Српската пропаганда била толку силна што Порече било познато и како „Мала Шумадија“. Но постоеле и неколку села во кои лежиште нашла бугарската пропаганда како на пример селото Локвица (познато и како „Мала Софија“).

По укинувањето на солунскиот фронт, германската и бугарската војска отстапуваат во 1918 година. Во Порече се задржува српската војска. Формиран е Поречки Срез, за началник е поставен Боро Марковиќ. Срезот формира општини во истите места како во 1912 година. Претседателите на општините биле поставувани со декрет. Воспоставени биле: Општина Брод, Општина Дебреште и Пласничко-Рабетинска Општина. Општински избори биле спроведени на 28 август 1920 година.

На 28 ноември 1920 спроведени биле парламентарните избори. Поречкиот Срез немал свој кандидат, поради недоволен број на избирачи, затоа избираат кандидат од Тетовскиот Срез.

Втора светска војна

Во текот на Втората светска војна од Порече имало голем број на македонски партизани, а на целото подрачје дејствувала VI македонска ударна бригада.

Етнологија

Етонграфски населението на Порече спаѓа во брсјачката (берзитска) етногеографска група на Македонскиот народ. Населението бележи голема блискост и има многу сличности со населението од Охридско, а највеќе од областа Дебрца, поради што се претпоставува дека дел од населението на Порече и Дебрца е населено во Македонија од Албанија поради албанските напади. Дијалектот кој се говори во Порече е еден од народните говори кои се најблиски до македонскиот литературен јазик (не се забележуваат србизми, Турцизми и останати странски зборови). Поречкиот крај е богат и со народно творештво (легенди, преданија, песни, приказни), а дел од него е застапено и во збирката на Марко Цепенков. Како и останатите македонски области и Порече има своја специфична народна носија.

Потекло на името

Постојат неколку народни преданија за потеклото на името на областа.

• Според едно народно предание името потекнува од самата место положба односно „по река“, т.е. по течението на реката (Треска) со додавката -ие (односно -је) за географска област со што се добило денешното име Порече.^[1]
• Според друго народно предание, името е добиено за време на османлиското владеење, по историскиот настан, кога турксата власт ги присилувала селаните да се потурчат. Тие прво се согласиле, а после, по укажувањата на поп Ковил од село Косово, порекле, откажале да ја прифатат исламската вера.^[1]

Села во Поречието

Традиционална архитектура во село Лупште

Порече се дели на Горно и Долно Порече, спротивно на месноста и течението на реката Треска, во долниот дел на Треска се вика Горно Порече, а во горниот дел Долно Порече.

Во Долно Порече, од левата страна на реката Треска се селата: Ижиште, Ореовец, Русјаци, Брод (старо село), Требино, Девич, Грешница, Слатина, Манастирец, Тополница, Горно Крушје и Долно Крушје, а од десната страна: Дворци, Пласница, Латово, Сланско, Дреновци, Локвица, Крапа, Црешнево, Модриште, Горна Белица и Долна Белица, Суводол, Драгов Дол и Вир.

Во Горно Порече, од левата страна на реката Треска се селата: Самоков, Зркле, Звечан, Томино Село, Сушица, Лупште, Ковач, Бенче, Инче, Могилец, Горно Ботушје и Долно Ботушје, Битово, Заград, Растеш, Брест, Косово, Требовље, Здуње, Рамне, а од десната страна: Тажево и Пуста Брезница.

Поречките села не се големи, во нив има најмногу по десетина куќи, расположени на отворена, честопати стрмна и разбранувана падина на ридовите или на плоскава планинска форма. Селата ги сочинуваат маал а својата посебност му ја должат на генеалошката разграниченост на селото. Селаните потекнуваат од општиот митски предок, еден од основачите на селото, доколку во согласност со традицијата тие биле неколку или пак еден од неколкуте синови на првиот прапрадедо на целата селска група.^[2]

Личности

• Ѓурчин Наумовски - Пљакот (1851 - 1904) од Сланско — македонски револуционер, војвода на МРО.^[1]
• Арсо Локвички (1870 - 1923) од Локвица — македонски револуционер и Поречки војвода
• Димо Грозданоски од Горно Крушје — македонски револуционер и организатор на ВМРО во Порече.
• Ратомир Грозданоски (1959 - ) од Брест — македонски теолог, професор и протоѓакон.
• Божидар Видоески (1920 - 1998) од Звечан — јазичар и македонист.
• Саво Костадиновски (1950) од Горно Ботушје - писател.

Поврзано

• Масакр кај Дервишка Нива — колеж извршен од страна на бугарската војска врз 103 жители на Поречието на Бадник, 6 јануари 1916 г.